شپشه گندم

Sitophilus granarius L

Syn. Calandra granaria L

Curculionidae, Col

Eng. Granary weevil

شپشۂ گندم یا سوسک دانه گندم یکی از مهمترین و عمومی ترین آفات انباری غلات در تمام دنیا است و در ایران احتمالا از دیرزمان وجود داشته ولی در سال ۱۳۴۰ توسط فرحبخش با خسارت شدید از مناطق مختلف کشور گزارش شده است. حشرات کامل و لارو این آفت هر دو از بذر غلات تغذیه می نمایند. سوسک دانه گندم به رنگ قهوه ای تا قهوه ای تیره و براق و به طول 3/5 تا 4 میلیمتر است. این حشره یک سر خرطومی دارد که شاخکهای آن زانوئی و ده مفصلی است و شاخک نزدیک قاعده سر در جلوی چشم های مرکب قرار دارد. بند اول شاخک طویل و در انتها قدری متورم است و در این قسمت ۶ بند دیگر شاخک که تقریبا مساوی و متحدالشکل است وجود دارد. سه بند آخری با یکدیگر تلفیق شده تشکیل Massue را می دهد.

صفحه پشتی سینه آن طویل تر از صفحه پشتی سینه شپشه برنج (Sitophilus oryzae) می باشد و دارای نقاط فرورفته به شکل بیضی و مجزا از یکدیگر است. بالپوشها نیز دارای فرورفتگی های نقطه ای شكل مرتب است که تشکیل نوارهای نقطه چین را می دهد. سوسک دانه گندم بالهای زیری ندارد و از این رو قادر به پرواز نیست. تشخیص ظاهری حشرات کامل نر و ماده از طریق مقایسه آخرین حلقه های شکم امکان پذیر است.

در صورتی که قسمت انتهائی شکم از پهلو در زیر بینوکولار مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد انتهای آخرین حلقه های شکم در جانور نر نسبت به محور طولی بدن برآمدگی دارد در صورتی که در حشرات ماده این قسمت صاف است. بدن لارو سوسک دانه گندم نرم و به رنگ سفید مایل به صورتی است و سر آن به رنگ قهوه ای روشن و مانند لارو سایر سرخرطومی ها بدون پا می باشد طول لارو پس از رشد کامل 2/5 تا 3 میلیمتر است و در قسمت شکم مسطح و در قسمت پشت محدب و شفیره آن به طول 3 میلیمتر است.

بالغ شپشه گندم Wheat weevil (Sitophilus granarius)	لارو شپشه گندم Wheat weevil (Sitophilus granarius)

حشره ماده پس از خروج از شفیره و جفتگیری شروع به تخم گذاری می کند. برای تخم گذاری ابتدا حفره ای در روی دانه گندم و یا سایر دانه های غلات به عمق 1 تا 1/5 میلیمتر ایجاد می کند و یک عدد تخم در آن قرار میدهد و با مایعی که ترشح می کند دهانه سوراخ را می پوشاند. مجموع تخمی که توسط این حشره گذارده می شود در حدود ۲۰۰ عدد است که معمولا در هر دانه بیش از یک تخم نمی گذارد و به این ترتیب هر حشره قادر است تا ۲۰۰ عدد دانه را آلوده نماید.

تخم ها بیضی کشیده به طول 0/5 تا 0/9 میلیمتر و در ابتدا بی رنگ است و پس از چندی که تغییرات تکاملی جنین در داخل آنها شروع شد به رنگ سفید شیری در می آیند. مدت دوره تکاملی تخم مربوط به درجه حرارت است. در درجه حرارت معمولی آزمایشگاه تخم ها پس از ۸ روز تفريخ و لارو از آنها خارج می شود. لاروها در داخل گندم شروع به تغذیه میکنند و در اثر این تغذیه در داخل دانه گندم حفرهای ایجاد می شود. لاروها پس از ۳ تا ۴ بار تعویض پوست تبدیل به شفیره می گردند که رنگ آن در ابتدا سفید و بعد تیره میگردد.

از این شفیره سوسک دانه گندم که در ابتدا به رنگ قهوه ای روشن است بیرون می آید و مدت ۲ تا ۳ روز در داخل دانه می ماند و سپس آنرا ترک می کند و رنگ آن بتدریج تیره میگردد. طول مدت دوران تکاملی سوسک دانه گندم متناسب با حرارت محیط است. در حرارت ۳۷ درجه ۲۹ روز و در حرارت ۱۴ درجه ۱۱۳ روز طول می کشد. در درجه حرارت معمولی آزمایشگاه، این دوره ۳۸ روز و در حرارت ۱۴ درجه ۱۱۳ روز طول می کشد. در درجه حرارت معمولی آزمایشگاه، این دوره ۳۸ روز است. سوسک دانه گندم برحسب حرارت های مختلفه در سال ۳ تا ۵ نسل دارد. در آب و هوای تهران که زمستان را به صورت حشره کامل می گذراند در سال ۴ تا ۵ نسل می تواند داشته باشد.

خسارت شپشه گندم (Sitophilus granarius) بر روی دانه های گندم

مواد مورد تغذیه و خسارت سوسک دانه گندم و لارو آن در درجه اول غلات (گندم، جو، چاودار، برنج پوست کنده و جو صحرائی) است و از همین مواد برای تخم گذاری و ادامه نسل بن استفاده می کند. البته این حشره و لارو آن می توانند از آرد و نشاسته و بلغور نیز تغذیه کنند ولی حشره کامل در این مواد تخم گذاری نمی کند.

این سوسک و لاروهای آن به دانه های غلات و مخصوصا گندم خسارت فوق العاده ای با می کنند زیرا همانطوری که گفته شد حشره کامل از بیرون دانه و لارو از داخل آن تغذیه می کنند و حفره هائی در درون و بیرون آن به وجود می آورند. بواسطه فعالیت تغذیه ای حشره کامل محیط برای حمله سایر آفات انباری که قادر نیستند دانه های سالم را مورد حمله قرار دهند مساعد می شود و در اثر فعالیت تغذیه ای لارو محیط آماده تکثیر قارچ های کفکی می گردد. فعالیت تغذیه ای سوسک دانه گندم و لارو آن خیلی جالب توجه است. طبق آزمایش هائی که در هلند انجام گرفته است فقط ۱۰ عدد سوسک دانه گندم (که احتمالا ۵۰٪ آنها نر بوده اند) توانستند در مدت ۷ ماه از ۱۰۰ گرم گندم فقط ۵ گرم سبوس باقی بگذارند. ضدعفونی و سم پاشی قبل از ورود غله به انبار، ضدعفونی غله قبل از انبار کردن و همچنین در حین انبار کردن علیه آفت توصیه می گردد (سپاسگزاريان، ۱۳۵۷).