کرم ساقه خوار برنج

Chilo suppressalis Walker

Syn. Chilo simplex Butler

Pyralidae, Lep

کرم ساقه خوار برنج در دنیا اولین بار در سال ۱۸۶۳ شناخته شده است و در ایران نیز ابتدا در شهریورماه ۱۳۵۱ توسط آزمایشگاه بررسی آفات و بیماریهای گیاهی تنکابن و به احتمال قوی به وسیله مستوفی پور و دزفولیان از رامسر و آمل و چابکسر جمع آوری و پرورش یافته و پروانه های خارج شده را ابرت (Ebert) حشره شناس آلمانی در همین سال تشخیص داده است. کرم ساقه خوار برنج مطمئنا از خارج به ایران وارد شده و در حال حاضر مهمترین آفت زراعت برنج در شمال ایران می باشد و در تمام نواحی برنجکاری استانهای مازندران و گیلان شیوع دارد و از سال ۱۳۷۰ نیز در بعضی از دهات برنجکاری لنجان اصفهان دیده شده است.

پروانه های ماده عموما به رنگ زرد روشن و یا متمایل به قهوه ای می باشند. رنگ پروانه نر تقریبا خاکستری است. بالهای جلوئی پروانه دارای چند لکه نقره فام بوده و معمولا ۵ نقطه قهوه ای نیز در وسط هر بال وجود دارد. رنگ بالهای عقبی در هر دو جنس سفید می باشد. طول بدن پروانه ها ۱۰-۱۳ میلیمتر می باشد و عرض پروانه های نر با بالهای باز ۲۰-۲۳ میلیمتر و پروانه های ماده تا ۳۰ میلیمتر می رسد. تخمهای تازه سفید متمایل به زرد هستند که بتدریج به رنگ خاکستری و سپس کاملا تیره و تغییر رنگ می دهند. پروانه ماده این تخمها را در دو یا چند ردیف پهلوی هم اروی برگ و در امتداد رگبرگها قرار می دهد. روی تخمها توسط ماده قهوه ای رنگی پوشیده می شود.

رنگ بدن لاروها عموما قهوه ای متمایل به خاکستری است، در لاروهای نوزاد کپسول سر به رنگ قهوه ای تیره و در سایر سنین زرد متمایل به قهوه ای است. در قسمت پشتی پنج نوار طولی قهوه ای رنگ وجود دارد. لاروها در موقع تکامل طولشان به 26 میلیمتر و عرضشان به 2/7 میلیمتر می رسد. رنگ شفیره ها در ابتدا قهوه ای روشن است و بتدریج بقهوه ای تیره تبدیل می شود. طول شفیره بطرف پشت خمیده است. قسمت انتهائی شفیره دارای دو زائده قلاب مانند می باشد (رضوانی و شاه حسینی، ۱۳۵۵، دزفولیان و مستوفی پور، ۱۳۵۹، کمالی، ۱۳۵۹).

آفت کرم ساقه خوار برنج اکنون در تمام مناطق برنجکاری استانهای گیلان، مازندران، گرگان، و همچنین اصفهان وجود دارد، ولی تاکنون از سایر نواحی برنجکاری کشور گزارش نشده است و بدین جهت لازمست اقدامات اساسی در باره جلوگیری از شیوع آن به استانهای فارس، چهارمحال و بختیاری و غیره بشود. همانطوریکه از اسم آفت پیداست، کرم مزبور به ساقه برنج حمله می کند و به طورکلی علائم خسارت را در گیاه بدو صورت می توان مشاهده کرد. اگر گیاه جوان مورد حمله قرار گیرد ابتدا برگ میانی آن زرد شده و کم کم خشک می شود. این علامت را در اصطلاح انگلیسی dead heart می نامند. در صورتیکه حمله آفت مصادف با زمان خوشه کردن و گل دادن باشد، دانه در خوشه تشکیل نشده و منجر به خشکی خوشه میگردد که اصطلاح white head نامیده می شود. آلودگی در شروع تشکیل دانه باعث لاغری و شکنندگی دانه می گردد. مرحله اول خسارت را نسل اول آفت به وجود می آورد، در این مرحله با رشد ساقه های جانبی، گیاه در مقابل آفت عکس العمل نشان داده و حتی المقدور از افزایش خسارت جلوگیری می شود. در مرحله دوم خسارت گیاه تقریبا در پایان مرحله رویش است و امکان ترمیم خسارت از طریق رشد ساقه های جانبی دیگر وجود ندارد. ساقه های آلوده به آفت در این موقع در اثر وزش باد شکسته و باعث خراب شدن و از بین رفتن ساقه های سالم مجاور می گردد. گرچه کرم ساقه خوار برنج در منابع خارجی یک آفت پلیفاژ و به اصطلاح چند میزبانه معرفی شده و علاوه بر برنج به ذرت و بسیاری دیگر از گیاهان خانواده گندمیان حمله می نماید ولی در ایران تاکنون آفت مزبور در فصل رویش فقط روی برنج مشاهده گردیده است. البته در موقع برداشت محصول و هنگامی که ساقه های برنج کاملا خشک می شود و برای تغذیه لاروها مناسب نیستند، بسیاری از لاروهای آفت از این ساقه های خشک بطرف علفهای هرز سبز و آبدار و یا حاشیه مزرعه مهاجرت نموده و از آنها تغذیه می نمایند. تعداد لاروهای آفت در متر مربع متفاوت و ابرت (۱۳۵۱) می نویسد، حداکثر آلودگی در تنکابن و در هر متر مربع ۱۲۲۵ لارو و بطور متوسط ۷ لارو و حداکثر ۱۲۷ عدد در هر ساقه برنج مشاهده شده است.

کرم ساقه خوار برنج زمستان را در شمال ایران به صورت لارو کامل در داخل ساقه های خشک برنج و یا علفهای هرز اطراف مزرعه بسر می برد. اولین شفیره های حاصل از لاروهای زمستانی در دهه اول اردیبهشت ماه شکل می گیرد. شفیره بدون پیله بوده و در داخل ساقه های باقیمانده برنج از سال قبل و یا علفهای هرز اطراف مزرعه، در کنار سوراخی که توسط لارو ایجاد شده است تشکیل می گردد. حداقل حرارت لازم برای شفیره شدن ۱۰ درجه سانتیگراد می باشد. دوره زندگی شفیره ها با حرارت محیط رابطه معکوس دارد و در ۱۵ تا ۳۰ درجه سانتیگراد بین ۶ تا ۱۲ روز است. بنابراین در اوائل فصل بعلت پائین بودن درجه حرارت دوره شفیرگی طولانی و در تابستان کوتاهتر است. شفیره ها در حرارت بالای ۳۵ درجه آسیب می بینند. بین وزن شفیره و باروری پروانه آن رابطه مستقیم وجود دارد، یعنی هر چه وزن شفیره ها بیشتر باشد پروانه های ماده خارج شده از آنها تخم بیشتری می ریزند. اولین پروانه های آفت در شرائط گیلان از حدود بیستم اردیبهشت ماه ظاهر می شوند و در دهه دوم خرداد ماه به حداکثر خروج خود می رسند (موسوی، ۱۳۵۸). اما در مازندران شرقی خروج اولین پروانه در سال ۱۳۵۳ در نهم اردیبهشت ماه و در سال ۱۳۵۴ در ۲۵ فروردین ماه بوده است (رضوانی و شاه حسینی، ۱۳۵۵). فعالیت پروانه ها عموما در شب صورت می گیرد، روزها معمولا در سایه و روی ساقه و برگ برنج و علفهای هرز حاشیه مزرعه به استراحت پرداخته و کمتر حرکت می نمایند، به طوریکه می توان یک ساقه را که روی آن پروانه در حال استراحت است به آسانی کند بدون آنکه پروانه پرواز نماید. پرواز پروانه ها در اوائل شب شروع می شود و در ساعت ۹ شب به اوج خود رسیده و از این ساعت به بعد مجددا پرواز آنها کاهش می یابد. پروانه های نر و ماده معمولا ۲۴ ساعت بعد از خروج جفتگیری نموده و حشره ماده تخمهای خود را به صورت دسته های ۳ تا ۲۵۰ عددی روی ساقه و یا برگ قرار می دهد. عمر پروانه ها حداکثر یک هفته می باشد.

پروانه های نسل زمستانه عموما تخمها را در قسمت روئی و یا زیرین برگهای فوقانی می گذارند، در صورتی که پروانه های نسلهای بعد بیشتر تخمها را در برگهای پائینی و یا روی ساقه در نزدیکی برگ می گذارند. پروانه ماده بتدریج تخمریزی نموده و تعداد کل تخمهائی که بطور متوسط توسط هر پروانه گذارده می شود ۲۳۰ عدد شمارش شده است. دوره جنینی آفت در طبیعت برحسب درجه حرارت متفاوت است و حداکثر در اردیبهشت ماه ۱۱ روز و حداقل در مرداد ماه ۵ روز می باشد. حداقل حرارت برای تفریخ تخم ها ۱۰ – ۱۲ درجه و حداکثر ۳۵ درجه سانتیگراد می باشد. بهترین رطوبت نسبی ۹۰-۱۰۰ درصد و از رطوبت ۷۰ درصد به پائین تخمها صدمه دیده و خروج لارو به اشکال صورت می گیرد. پس از تفریخ تخمها لاروهای سن اول آفت ابتدا از پارانشیم برگ تغذیه کرده و سپس با ایجاد سوراخی از محل غلاف برگ وارد ساقه می شود. بتدریج که لاروها بزرگتر شدند ساقه آلوده را ترک نموده و در بین ساقه های اطراف پخش می گردند به طوریکه هر ساقه جدید ممکن است مورد حمله چند لارو قرار گیرد. لاروهای کامل قبل از تشکیل شفیره سوراخ بزرگی جهت خروج پروانه در ساقه ایجاد می نمایند. لاروها پس از مدت ۲۱ تا ۳۷ روز که در داخل ساقه برنج تغذیه نمودند به شفیره بدون پیله و قهوه ای رنگ تبدیل شده و هفت روز بعد پروانه های نسل دوم (بهاره) از آنها خارج می گردند. این زمان در گیلان مصادف با اواسط تیرماه می باشد. حداکثر پروانه های این نسل از اواخر تیرماه تا اوایل مرداد ماه ظاهر می گردند. اگر پروانه های این نسل قبل از پایان تیرماه تخمریزی کرده باشند می توانند نسل دیگری را در شهریورماه به وجود آورند در غیر اینصورت کلیه لاروهائی که در اوائل مرداد به بعد به وجود می آیند پس از کامل شدن به دیا پوز رفته و برای سال بعد باقی می مانند. کرم ساقه خوار برنج در شمال ایران ۲-۳ نسل در سال دارد.

نسل اول یا نسل زمستانه آفت در گیلان از بیستم اردیبهشت ماه تا اواخر خرداد ماه ظاهر می شود و این موقع همزمان با نشاء کاری می باشد. بنابراین خسارت نسل اول بیشتر در مزارعی است که زودتر نشاء شده اند. پروانه های نسل دوم آفت از اواسط تیرماه پدید می آیند و در اواخر تیر تا اوائل مرداد ماه به حداکثر خروج خود می رسند. در این زمان بسیاری از انواع برنج در حال خوشه دادن بوده و برنجهای زودرس خوشه دارند و بسیاری از آنها از خطر خسارت شدید آفت جسته اند. شدت بروز نسل دوم تا اواخر مردادماه ادامه دارد. در صورتی که نسل سوم آفت ایجاد شود مصادف با برداشت برنج خواهد بود و جز روی برنجهای خیلی دیررس از قبیل واریته آمل یک خسارت قابل توجهی به وجود نخواهد آمد و بسیاری از پروانه های این نسل از بین خواهند رفت و یا لاروهای حاصله از آن فرصت کامل شدن را نداشته و تلفات شدیدی را متحمل می گردند.

لاروها برای پناهگاه خود عده ای از علفهای هرز را که ساقه های توخالی و نرم دارند بر سایر علفهای هرز ترجیح می دهند که از بین آنها می توان شال تسبیح، نی و اویارسلام را نام برد. مقاومت لاروها در مقابل غرقاب و سرمای زمستانه شگفت انگیز است. به طوریکه لاروهائی که درون شیشه های پر از آب قرار داده شده اند بین ۱۵ تا ۲۰ روز زنده باقی مانده اند. همچنین حرارت زیر صفر را بخوبی تحمل می کنند و حتی در سرمای منهای ۱۴ درجه سانتیگراد ۲-۳ ساعت زنده باقی می مانند، اما به خشکی و تغییر درجه حرارت حساسیت شدیدی دارند و تحت تأثیر این دو عامل تلفات زیادی به آنها وارد میگردد (موسوی، ۱۳۵۸، رضوانی و شاه حسینی، ۱۳۵۵).

برنامه مبارزه با کرم ساقه خوار برنج را می توان بدو طريق شامل مبارزه زراعی پائیزه و زمستانه و مبارزه شیمیایی در بهار و تابستان انجام داد.

الف – مبارزه زراعی پائیزه و زمستانه

در مناطق برنج خیر شمال ایران طبق معمول سنواتی مزارع برنج را در اواخر تابستان یا اوایل مهرماه درو می کنند. پس از درو مزارع برنج همین طور بحال خود رها می شود و گاهی بقایای برنج را در مزرعه برای تعلیف دام اختصاص می دهند و تا اوایل اردیبهشت ماه سال بعد مجددا به کشت برنج اقدام می نمایند. در فاصله این مدت طولانی دور از نظر کشاورزان آفات برنج از قبیل الارو پروانه یک نقطه ای، لاروهای ساقه خوار دیگر که بومی ایران هستند و همچنین کرم ساقه خوار به رشد و نمو خود ادامه داده و خودشان را برای حمله مجدد در سال آینده با قدرت بیشتر و عده فراوانتر آماده می کنند. عده ای از این لاروها با دسته های بریده شده برنج به کندوها منتقل شده و در جای نسبتا گرم زمستان را با شرایط بهتر محل سپری می سازند، بنابراین ما با دست خودمان دشمن را پناه داده و با و تقریبا هفت ماه مهلت می دهیم که مجددا بزراعت حمله کند و برای جلوگیری از این امر بایستی به اقدامات زیر متوسل شد:

۱- درو محصول مزارع حتی المقدور بایستی پائین و نزدیک طوقه گیاه انجام تا هر چه ممکن است لارو کمتری در مزرعه باقی بماند.

۲ – خوشه های بریده شده را بمدت چند روز روی زمین در همان مزرعه نگهدارند تا خشک شود و سپس با خرمنکوبهائی که کلش ها را کاملا خرد می کند و به صورت کاه گندم در می آورد خرمن کوبی نمایند تا هر چه لاور در داخل ساقه هاست له شده و از بین برود.

۳ – کاه و کلش باقی مانده در مزرعه را با دقت کامل بسوزانند.

۴- پس از سوزانیدن بقایای گیاهی، مزرعه را با تیلر در دو نوبت عمود بر هم شخم نمایند.

۵ – زمین شخم زده را هر چه زودتر آب تخت نمایند.

۶- علفهای هرز کنار و حاشیه مزارع که پناه گاه لاروها در زمستان می باشند کنده و بسوزانند.

۷ – از خزانه های برنج همه روزه بازرسی کرده تا چنانچه پروانه ها تخمریزی کرده باشند برگهای آلوده چیده و از بین ببرند.

٨- از انتقال نشاهائیکه آلوده و یا مظنون بافت هستند بزمین اصلی خودداری شود.

۹ – طبق نظر کارشناسان اصلاح بذر و نهال حتی المقدور از ارقام زودرس جهت کشت استفاده شود و چنانچه ممکن است خزانه ها را با نایلون محفوط کنند تا نشاها زودتر برای کشت آماده گردد. رویهم رفته همه ارقام برنج در مازندران کم و بیش به کرم ساقه خوار آلوده می شوند ولی از نظر میزان خسارت ارقام زودرس و میانرس بعلت اینکه قبل از ظهور و یا حداکثر تا اوائل فعالیت لاروهای نسل سوم برداشت می شوند خسارت کمتری متحمل می گردند.

۱۰ – در بهار که موقع خروج پروانه ها است باید هر مزرعه دارای تله نوری باشد. تله های نوری ساده بوده و عبارت از یک فانوس معمولی است که در زیر آن یک طشتک آب قرار دارد. پروانه ها که بطرف نور می آیند در داخل آب افتاده تلف می شوند.

اگر عملیات ذکر شده در بالا دقيقة و بموقع انجام شود تعداد آفت به میزانی پائین می افتد که تصور می رود احتیاج به مبارزه شیمیائی نباشد و باید متوجه باشند که با این عملیات تقریبا ۶ نوع آفت و بیماری برنج که همه ساله با آن سروکار دارند نیز از بین می رود (دزفولیان، مستوفی پور، ۱۳۵۱).

تحقیقات انجام شده توسط مستوفی پور و حیدری، (۱۳۶۷) نیز نشان میدهد که اجرای عملیات مبارزه زراعی زمستانه شامل تخم، آب تخت و آماده کردن کامل اراضی زیر کشت برنج در اواخر فصل زمستان و اوائل بهار و قبل از ظهور پروانه های نسل زمستانه آفت در کاهش تراکم جمعیت انتقالی کرم ساقه خوار برنج از سالی به سال دیگر مؤثر می باشد و در اکثر موارد باعث حذف سمپاشيها و کاهش دادن مصرف سم در مبارزه بر علیه این آفت می گردد. ضمنا کشت شبدر برسیم نه فقط تأثیری در افزایش تراکم جمعیت لاروهای زمستان گذران ساقه خوار برنج ندارد بلکه باعث کاهش جمعیت آن نیز می گردد.

ب – مبارزه شیمیائی

با توجه به اینکه بکار بردن سموم حشره کش مخصوصا در شرائط زراعی شالیزارهای شمال ایران چه از نظر آلودگی محیط زیست و چه در زمینه های مختلف حفظ نباتات خالی از اشکال نمی باشد. توصیه می شود حتی المقدور از سمپاشی های بی رویه مخصوصا بدون اطلاع از وضع زندگی آفت خودداری شود و لازمست از طرف دستگاههای وزارت کشاورزی همواره جهت آگاهی از تاریخ دقیق ظهور حشرات، تله های فرمونی یا نوری در محلهای معینی نصب و زارعين در مورد چگونگی امر مبارزه ارشاد و راهنمائی شوند (علوی، خزاری، ۱۳۵۸).

در زمینه مبارزه شیمیائی علیه این آفت آزمایشی توسط خسروشاهی و همکاران (۱۳۵۸) با بکار بردن هشت نوع حشره کش به عمل آمده است که مصرف گرانول و دیازینون ۱۰ درصد نسبت به ۱۵ کیلوگرم در هکتار و در دو نوبت بهتر از سایر سموم بوده است. در رابطه با دشمنان طبیعی کرم ساقه خوار برنج متذکر می گردد، دوگونه زنبور از خانواده Ichneumonidae که پارازیت شفیره در نسل زمستانه آفت بوده و یک نوع زنبور پلیفاژ .Apanteles sp پارازیت لارو و سه گونه زنبور پارازیت تخم از خانواده Trichogrammatidae احتمالا به اسامی ,Trichogramma maidis Trichogramma pintoi, Trichogramma rhenana و همچنین یک نوع سوسک شکاری از خانواده Staphylinidae که از تخم ساقه خوار برنج تغذیه می نماید و یک سن شکاری بنام Andrallus spinidens که پوره های آن لارو پروانه ساقه خوار برنج را طعمه خود قرار می دهند و بالاخره قارچ Beauveria bassiana که روی لارو و احتمالا شفیره آفت بیماری زاست جمع آوری شده است رضوانی و شاه حسینی، ۱۳۵۵، شجاعی، ۱۳۶۵).