زنجره خرما

Ommatissus  binotatus  Fieb  var.  Lybicus

.Syn.ommatidiotus  binotatus  Fieb

.Tropiduchidae,  Hom

Eng.  Date  palm  tropiduchiad

زنجره خرما که یکی از آفات مهم نخیلات در ایران می باشد ابتدا در سال ۱۳۱۶ توسط افشار گزارش شده است. این آفت در بعضی از کشورهای عربی مانند عراق ،مصر، لیبی و الجزایر نیز شیوع دارد و در عراق به آن دو باس می گویند. این حشره علاوه بر درختان خرما به انواع نخیلات مانندChamerops  humilis نیز حمله می نماید. طرز خسارت آفت بدین ترتیب بوده که افراد بالدار زنجره و پوره های آن به وسیله خرطوم خود شیره برگ ها و مواد سبزینه را مکیده و فضولات شیرین چسبناکی ترشح می نماید.

در نخیلات مورد حمله سطح رویی و زیرین برگ و گاهی میوه خرما آلوده به فضولات زنجره شده و چسبناک می گردد. به همین مناسبت نام این آفت را در جنوب ایران شیره یا عسلک می‌نامند. در مناطق خرما خیز اندوهجرد، گودیز و شهداد کرمان بر اثر شدت حمله آفت در سال ۱۳۳۸ درختان مبتلا یک‌پارچه از مواد قندی چسبناک پوشیده شده و قشری از قارچ فوماژینMeliola  camelliae توأم با گرد و غبار تمام قسمت های مختلف خرما را فرا گرفت و در نتیجه رنگ برگهای درختان خرما از سبز روشن به صورت سبز مایل به زرد تغییر پیدا کرد و منتهی به ضعف درختان گردید.

در مناطقی که صدمات زنجره زیاد است ترشحات مواد قندی بر روی زمین پای درخت می ریزد و چون کشت سبزیجات در زیر درختان خرما هم متداول است محصولات آلوده شده و نامرغوب می گردد. درختان مبتلا به آفت برگچه ها تدریجاً خشکیده، میوه ها چروک خورده، رنگ پریده و لاغر و کم شهد می‌شود و این قبیل میوه‌ها در بازار خریداری ندارد.

درجه خسارت زنجره خرما را از روی شماره تخمهای زنجره روی هر برگچه میتوان تشخیص داد بدین قرار اگر درجه آلودگی شدید باشد تعداد تخم ها در هر برگچه بالغ بر ۱۰ عدد و چنانچه درجه آلودگی متوسط باشد ۵الی ۱۰ عدد و اگر آلودگی ضعیف باشد تا ۵ عدد بالغ می‌گردد. آلودگی های شدید اکثراً در نخلستان های کنار رودخانه ها می باشد و در این نقاط درختان خرما اعم از نروماده و واریته های مختلف آن به طور یکنواخت صدمه می بینند. زنجره خرما در استان‌های خوزستان، فارس، کرمان ، بلوچستان ،اصفهان، یزد ،خراسان و استان کرمانشاه انتشار دارد.

زنجره بالدار ماده دارای رنگ زرد روشن مایل به سبز بوده و طول بدن آن به۵_۶میلیمتر می رسد. روی بدن این حشره چهار تا ده لکه سیاه وجود دارد که دو تای آن در قسمت پیشانی و دو عدد دیگر روی قسمت عقب پشت سینه اول قرار دارد. بعلاوه دو لکه سیاه رنگ روی فرق سر به طور متقارن دیده می شود. روی حلقه های هفتم و هشتم نیز لکه سیاه رنگ وجود دارد. در زنجره بالدار نر طول بدن3_3/5 میلیمتر بوده و حلقه‌های هفتم و هشتم شکم لکه های سیاه ندارد و این بهترین وجه تمایز حشره نر از ماده است.

انتهای شکم حشره نر قدری پهن تر از ماده ها بوده بالهایش کمی دراز تر و روی شکم زنجره را می پوشاند. هر یک از زنجره های نر و ماده دو چشم مرکب قرمز دارند که در طرفین سر قرار دارند. شاخک ها نزدیک چشم ها واقع شده اند. دهان زنجره از خرطوم کوچکی تشکیل یافته که به وسیله آن شیره نباتی را می مکد. تخم ریز زنجره ماده در انتهای سطح زیرین شکم قرار دارد و از دو زائده اره مانند خمیده شبیه به خنجر تشکیل یافته که به وسیله آن تخم های خود را در نقاط مختلف برگ و یا دمبرگ فرو میکند.

تخم های زنجره خرما بیضی شکل به طول0/5_0/8میلیمتر و پهنای آن به 0/1_0/13میلیمتر می رسد. شکل ظاهری تخم در قسمت جلو و کمی برآمده و عقب آن باریک تر است. رنگ تخم ها در ابتدا سبز روشن و سپس به زرد شکری تغییر می یابد. پوره سن یک زنجره به رنگ سفید بوده و طول آن به1_1/25میلیمتر می رسد. حلقه شکم دارای ۳ لکه خاکستری روشن است. چشم ها قرمز رنگ و در این مرحله علائم با ظاهر نگردیده است. پوره سن دو نیز سفیدرنگ و طول بدن آن از1/75تا1/25 میلی متر می رسد و دو نوار خاکستری در طول کناره بدن دارد.

علائم بال تا اندازه ای مشخص است. پوره سن ۳ زنجره طول بدنش2_2/5 میلیمتر است بال ها به شکل زائده و حلقه اول شکم و قسمتی از حلقه دوم را می پوشاند. پوره سن چهارم آن به طول۳_۴ میلی متر است. بال ها کاملا واضح حلقه های اول و دوم و قسمتی از حلقه‌های سوم شکم را میپوشاند. پوره سن پنجم به طول ۳_۴ میلیمتر بوده، بال ها تا حلقه سوم شکم کشیده شده و قسمتی از حلقه چهارم را نیز پوشانده است. رنگ  بدن زنجره در این سن زرد روشن می باشد. پوره زنجره پس از خروج از تخم دارای سه جفت پای کوچک است و در انتهای شکم رشته های مومی دارد که تعداد آنها به ۱۶ عدد می‌رسد. طول این رشته ها سه میلیمتر و در تمام مراحل پورگی وجود دارد ولی در زنجره بالدار رشته های مومی مزبور دیده نمی شود.

زنجره خرما در ایران دو نسل در سال دارد که نسل زمستانه و نسل تابستان نامیده می‌شود. حشره ماده نسل تابستانه در پاییز در روی رگبرگ میانی تخم گذاری میکند. هر حشره ماده به طور متوسط ۱۰۰ عدد تخم میگذارد. به منظور تخمریزی حشره ماده با به کار بردن بدن آلت تخم ریز اره مانند خود سوراخ کوچکی در بافتهای برگها ایجاد کرده و یک تخم در آن قرار می‌دهد، به طوری که قسمت بالایی تخم از سطح برگ نمایان است.

بافت برگ در محل تخم ریزی این حشره به حالت نکروزه و قهوه ای در می آید. زنجره هنگام تخم ریزی صدای ضعیف مخصوصی شبیه سایر جیرجیرک ها دارد. تخم ریزی اکثراً در روز انجام می گیرد ولی در شب هایی که هوا کمی گرم باشد نیز دیده شده است. محل تخم گذاری زنجره اغلب در سطح رویی و زیرین برگچه های خرما بوده و به ندرت روی دم برگچه ها و دم خوشه ها تخم گذاری صورت میگیرد. تخم ریزی روی میوه خرما تاکنون دیده نشده است. زنجره همیشه برگ های سبز و شاداب خرما را که در معرض تابش شدید نور خورشید نباشد برای تخمریزی انتخاب می نماید. در جنوب ایران تفریخ تخم  ها و خروج پوره های زنجره از تخم های زمستانه از نیمه دوم اسفندماه شروع شده و تا اوایل خرداد ماه سال بعد ادامه پیدا میکند.

در منطقه خور و بیابانک بالاخص در نواحی فرخی ،خور، گرمه، مهرجان، بیاضه و حاجی آباد زرین خروج پوره های سن اول در دهه آخر اردیبهشت ماه یا اوایل خرداد ماه می باشد. پوره ها از بدو خروج از تخم تا اینکه به مرحله بلوغ برسد پنج  مرتبه تغییر سن میدهند، به تدریج اعضای بدن آنها به خصوص بالها کامل می شود. دوره نشو و نمای پوره ها در حدود ۴۵ روز طول میکشد. در مناطق جنوب کشور زنجره های بالدار نسل زمستانه از اوایل اردیبهشت ماه به تدریج ظاهر و تا اواخر تیرماه مشاهده میگردد. مدت زندگی آنها ۱۵ روز می باشد. زنجره های نر و ماده در طی این مدت جفت گیری کرده و ماده ها تخم ریزی می نمایند. این تخم ها مربوط به نسل تابستان آفت است. انفجار تخم‌های نسل تابستانه از اواسط تیرماه شروع گردیده و تا اواسط شهریورماه ادامه دارد.

از اواسط اردیبهشت ماه تا اواسط تیرماه تخم‌های نسل تابستان نشو و نمای جنینی دارند. نشو و نمای پوره های نسل تابستانه از اواسط تیرماه همزمان با شروع انفجار تخمها آغاز و تا اواخر مهر ماه ادامه می یابد. مدت زندگی زنجره بالدار نسل تابستانه۱۲_۱۳ روز است. زنجره ها در طی این مدت جفت گیری نموده و تخم ریزی می نمایند. شدت تخمگذاری زنجره بالدار نسل دوم از اوایل شهریور ماه شروع و تا نیمه دوم مهر ماه ادامه دارد. این تخم ها مربوط به نسل زمستانه بوده و حشره بدین ترتیب زمستان‌گذرانی می نماید و این مدت حدود ۱۹۵ روز طول میکشد.

زنجره خرما در مناطق خرما خیز ایران دارای دشمنان طبیعی زیادی می باشد. بسیاری از تخم ها و پوره های زنجره به وسیله حشرات شکاری و پارازیت های مفید از  می روند. در مناطق شهداد کرمان و جهرم فارس فعالیت دشمنان طبیعی زنجره کاملاً به چشم می‌خورد. مثلاً در جهرم بر اثر کثرت پارازیت ها و حشرات شکاری مفید حدود۹۵% تخم ها و پوره های زنجره به طور طبیعی در اغلب سال ها تلف می شوند و از این نظر مبارزه شیمیایی لزومی ندارد ولی در مناطق دیگر مانند فین، مارون، السین ،فراشبند و هنگام استان فارس میزان فعالیت پارازیت های طبیعی و حشرات شکاری به طور محسوسی در سال‌های اخیر کم شده و در نتیجه زنجره هر ساله خسارت زیادی وارد می آورد. به نظر می‌رسد علت این طغیان بر اثر استعمال سموم شیمیایی کلره وغیره باشد زیرا این مناطق در سال‌های گذشته اکثراً مسیر هجوم ملخ دریایی بوده و در فصل حمله ملخ اجباراً چند نوبت درختان خرما سمپاشی شده است.

طبق مطالعه سرکیسیان در سال‌های گذشته تخم های جوان زنجره خرما در منطقه شهداد به وسیله یک نوع زنبور بسیار ریز از خانوادهChalcididaeپارازیته می شوند. زنبور پارازیت را روی سطح رویی و زیرین برگچه های خرما می توان مشاهده نمود. زنبور مذکور در موقع تخم ریزی ابتدا در جهت ردیف تخم های زنجره چندین مرتبه بالا و پایین رفته و هر یک از تخم های زنجره را با شاخک و قطعات دهان خود لمس معاینه میکند پس از اطمینان از محل تخم گذاری در برابر هر تخم ۱۸۰ درجه می چرخد و تخم ریز خود را به داخل تخم زنجره فرو می برد و یک عدد تخم در آن می گذارد و این کار را با مهارت دقیق انجام می دهد . دوره نشو و نمای لارو زنبور در داخل تخم زنجره حدود۲۰_۲۵ روز در تابستان به طول می‌انجامد. از حشرات شکاری زنجره خرما می توانChrysopa  sp. و سه نوع کفشدوزک به اسامی زیر را نام برد که از پوره های زنجره تغذیه می کند.

A)Coccinella  septempunctata

B)Coccinella  undecimpunctata

C)Chilocorus  bipustulatus

برای مبارزه شیمیایی با زنجره خرما در نقاطی که صدمات آفت شدید باشد به ناچار استعمال سموم شیمیایی توصیه می گردد. مناسب ترین زمان سمپاشی موقعی است که۷۵% تخم های زنجره منفجر شده باشند. سمپاشی نوبت اول۷_۱۰ روز پس از گرده افشانی درختان خرما و نوبت دوم پس از برداشت محصول خرما صورت می گیرد. بهترین سمومی که در شرایط فعلی می توان برای مبارزه به کار برد عبارتند از:

۱_ امولسیون مالاتیون۵۷% به نسبت ۲ در هزار مخلوط با آب.

۲_ ‏نکسیون امولسیون غلیظ۲۵ درصد به نسبت یک در هزار مخلوط با آب.

۳_ از سایر حشره‌کش‌ها مانند دیمتوآت ها و با صخره ها نیز میتوان علیه این آفت استفاده کرد. در صورت وجود کنه روی برگ های درختان خرما به هر یک از سموم حشره کش مصرفی بهتر است کنه کشی مانند تدیون و _۱۸(به نسبت دو در هزار) اضافه نمود. ساده ترین راه مبارزه با زنجره خرما سمپاشی به وسیله هواپیما است و در این صورت برای هر هکتار دو لیتر مالاتیون و چهار لیتر تدیون مصرف میشود. حجم محلول مصرفی با هواپیما۲۰_۳۰لیتر توصیه می گردد.