کرم خاردار پنبه
Earias insulana Boisd
Noctuidae, Lep
Eng. Spiny bollworm
کرم خاردار که از مهمترین آفات پنبه بشمار می رود، بعلت داشتن برآمدگیهائی شبیه خار در پشت بدن بدین نام نامیده شده است. این آفت در ایران ابتدا در سال ۱۳۰۸ شمسی توسط سیازوف در استان کرمان مشاهده شده است. در سال ۱۳۰۹ نیز حشره شناس دیگری به نام دیژه زندگی کرم خاردار و صدمات آنرا در مزارع پنبه در ایران مطالعه و نشریه ای به نام کرم خاردار در تهران منتشر نموده و اظهار کرده که کرم خاردار در مناطق پنبه خیز استانهای کرمان و فارس از آفات مهم پنبه محسوب شده و در مناطق اصفهان، قم، سمنان، سبزوار و نیشابور نمونه های آفت و صدمات آن در مزارع پنبه به صورت غیر قابل ملاحظه ای دیده شده است (صلواتیان، ۱۳۴۵).
طول بدن پروانه کرم خاردار ۱۲ میلیمتر و عرض آن با بالهای باز ۲۰-۲۲ میلیمتر می باشد. بالهای روئی پروانه سبز تند و گاهی مخلوط با زرد است. رنگ بالهای زیری خاکستری روشن و در کنار بال حاشیه قهوه ای دارد. رنگ شکم و پاهای زیری نیز خاکستری روشن است. در بهار و تابستان رنگ بالهای جلو سبز و در پائیز مخلوط سبز و زرد و در اواخر پائیز و زمستان گاهی به رنگ زرد تیره دیده می شود. به علاوه عده ای از پروانه ها به رنگ مخلوطی از سبز و زرد کمرنگ می باشند و در بال جلو نیز لکه قهوه ای درشت دارند. بالهای روئی پروانه سه خط عرضی دارد که در حالت استراحت خطوط مذکور به شکل (W) در می آیند. این خطوط در پروانه هائی که رنگ زرد و یا مخلوط زرد و سبز دارند کاملا نمایان است.
اختلاف پروانه های نر و ماده از وضع استقرار موهای شاخک و ساختمان آلات تناسلی و پای وسط بخوبی آشکار است. در پروانه های نر ران و ساق پاهای وسط دارای یک دسته فلس یا موهای مژه مانند طویل و بادبزنی شکل است. اندازه پروانه ارتباط با نوع تغذیه و فصل تغذیه دارد. در صورتی که نشو ونمای آفت از کپسول و میوه پنیرکها باید اندازه پروانه ها گاهی خیلی کوچک و چنانچه روی بوته پنبه یا گاو پنبه باشد درشت است.
شکل تخم حشره گرد و قطر آن تا نیم میلیمتر می رسد. قسمت بالای تخم تاج مانند و شباهت به میوه انار دارد. در سطح تخم تا ۳۰ عدد خطوط برجسته و منظمی قرار دارد که در امتداد دو قطب تخم کشیده شده است. در فواصل خطوط برجسته دنده های عرضی واقع است. ارنگ تخم ابتدا سبز مایل به آبی و بتدریج خاکستری تیره می شود. اندازه لارو پس از خروج از تخم 1/5 میلیمتر است و در روی بدن موهای زیادی دارد.
کرم خاردار دارای ۵ سن لاروی است. لارو سن ۵ درشت بوده و به ۱۵-۱۸ میلیمتر می رسد. رنگ لارو قهوه ای زرد یا سبز زیتونی و گاهی خاکی است. به استثنای سر و حلقه اول سینه سایر حلقه های پشتی بدن لارو هر یک ۴ عدد برآمدگی گوشتی خار مانند دارد و نوک هر یک از خارها بموئی ختم می شود. اندازه برآمدگیهای خار مانند در حلقه های جلو بدن بزرگتر و بتدریج در حلقه های آخر شکم کوچکتر می شود. در قسمت پائین خارها و بعضی حلقه های بدن لکه های نارنجی مشاهده می شود. در پشت بدن لارو علاوه بر خارها موهای پراکنده نیز وجود دارد.
کرم خاردار پس از خاتمه نشوونمای لاروی در داخل پیله بشفیره تبدیل می شود. رنگ پیله سفید و در محیط نمناک، زرد شیری یا قهوه ای روشن می گردد. شکل پیله شبیه قایق است یک سر پیله پهن و سر دیگر آن باریک است. در قسمت پهن پیله شکاف طولی کوچکی قرار دارد که به وسیله تارهای نازک بهم متصل شده است. در صورتی که فشاری به پیله وارد شود شکاف نمایان می گردد. این شکاف در جلو سر شفیره واقع و پروانه از آن خارج می شود. در داخل پیله شفیره قرار دارد و رنگ شفیره قهوه ای است و طول آن به ۱۳۷ میلیمتر می رسد(صلواتیان، ۱۳۴۵).
در ایران مناطق انتشار کرم خاردار شامل خوزستان، گرگان، گنبد، سواحل بحر خزر، فارس، کرمان، قم، اصفهان، زرند، سمنان، گرمسار، ورامین، کرمانشاه، خراسان، آذربایجان و احتمالا سایر نقاطی که اقدام به کشت پنبه می شود و یا میزبانهای وحشی و یا زراعی دیگر آفت وجود دارد می باشد (میرزائی، ۱۳۴۵).
گیاهان میزبان کرم خاردار در ایران اکثرا از خانواده پنیرکیان (Malvaceae) می باشد و علاوه بر زراعی گیاهان، پنبه، کنف و بامیا به قوزک یا شغال کنف با بنگ کنف یا کنف وحشی (Hibiscus trionum) ، گاو پنبه یا شال كنف یا شال پنبه یادیوکنف یا پامبول (Abutilon avicennae)، انواع ختمی (Althaea) ، پنیرک یا توله (.Malva sp) و خرگوزک (Corchorus olitorius) که گونه آخری از خانواده (Tiliaceae) می باشد حمله می نماید. میزان خسارت کرم خاردار در پنبه کاریهای ایران یکنواخت نیست و در سالهای عادی و طغیانی اختلاف دارد و در صورتیکه به اصول زراعی و امر مبارزه توجه نشود میزان خسارت در سالهای طغیانی متجاوز از ۷۰ درصد و در سالهای عادی معادل ۲۵-۳۰ درصد محصول می رسد(صلواتیان، ۱۳۲۵).
طرز خسارت کرم خاردار روی پنبه بدین ترتیب بوده که در اوائل فصل پس از ظهور غنچه ها رو غنچه را سوراخ نموده و باعث ریزش آن می گردد، گلها و قوزه های جوان نیز در اثر حمله آفت می افتند ولی قوزه های دشت مقاومت می نمایند. گاهی یک حجره قوزه و گاهی بیشتر حجره ها یا تمام قوزه خراب و بی ارزش می شود. تغذیه لارو در داخل قوزه ها از تخم پنبه می باشد ولی چون فضولات آن ایجاد محیط مناسب برای رشد قارچ به خصوص فوماژین می نماید، الیاف پنبه نیز سیاه و بی ارزش می شود ولی علاوه بر این خسارت لارو در هنگام سوراخ کردن قوزه باعث بریدن و قطع الياف پنبه می شود و این نیز به نوبه خود خسارت قابل توجهی است (میرزائی، ۱۳۴۵).
این حشره زمستان را به خصوص در مناطق سردسیر به صورت شفیره می گذراند ولی در مناطقی که زمستان معتدل باشد، آفت به صورت پروانه، تخم، لارو و شفیره مشاهده می شود. پروانه های کرم خاردار پس از خروج از شفیره چند روزی از نوش گلها تغذیه کرده و سپس جفتگیری و تخمریزی می نمایند.
پروانه ماده تخمهای خود را بطور تک تک روی گیاه می گذارد و هر ماده برحسب میزان غذا و نوع غذائی که در دوران لاروی خورده است و همچنین برحسب درجه حرارت و طول مدت زندگی بین ۵۰-۴۰۰ عدد تخم می گذارد. البته در ایران حد متوسط تعداد تخمریزی یک پروانه در شرائط صحرائی بطور دقیق مطالعه نشده ولی معمولا پروانه در حدود ۶-۷ شب متوالی تخمگذاری می کند و تصور می رود که شرایط عادی و مساعد متوسط تعداد تخم که به وسیله یک پروانه ماده گذارده می شود از ۲۰۰ عدد متجاوز است. فاصله خروج پروانه از پیله تا شروع تخمریزی در تابستان ۱-۳ روز و در بهار و پائیز که هوا ملایم یا سرد است طولانی شده و ممکن است تا دو هفته یا بیشتر به طول انجامد. جفتگیری و تخمریزی و فعالیت پروانه ها موقع غروب آفتاب، شبها و یا اغلب صبحها بوده و در مواقع روز زیر برگها و یا روی بوته ها بحالت استراحت بسر می برند. در هوای سرد و ملایم پرواز و فعالیت پروانه و کم شده و عمر پروانه طولانی می گردد.
مدت نشوونمای تخم، لارو، شفیره و پروانه در هوای گرم کوتاه و با ملایم شدن تدریجی هوا طولانی تر می گردد. دوره رشد و نمای تخم در تابستان ۳-۴ روز و در پائیز و هوای سرد تا دو هفته به طول می انجامد. مدت زندگی لارو ۱۱ تا ۳۲ روز و نشوونمای شفیره در مجاورت هوای گرم یا ملایم ۷-۱۵ روز و چنانچه کرم خاردار در حرارتی کمتر از ۲۰ درجه سانتی گراد شفیره شود مدت زندگی شفیره طولانی تر می شود. این آفت در شرایط خوزستان ۷ – ۸ نسل و در خراسان ۶ نسل در سال دارد.
مبارزه با کرم خاردار در ایران در طی سالهای متمادی تحت بررسی و مطالعه بوده و انواع روشهای زراعی و شیمیائی تجربه شده و راههای مؤثری برای مبارزه با این آفت پیشنهاد گردیده است. برای مبارزه با این آفت تلفیق روشهای زراعی و شیمیائی اهمیت زیاد دارد و در بسیاری از مناطق دنیا این طریقه موفقیت آمیز بوده است. مهمترین اقدامات زراعی که در تقلیل میزان آفت اثر دارد بقرار زیر است:
١ – انتخاب تاریخ مناسب کاشت در هر ناحیه و جلوگیری از دیرکاشت پنبه.
۲- زیر خاک نمودن بقایای زراعت پنبه با شخم عمیق پائیزه.
٣- دفع علفهای هرز و میزبانان آفت در مزارع نزدیک.
۴- دقت در حمل ونقل وش و بقایای بوته و زوائد کارخانجات پنبه پاک کنی در نواحی آلوده و خودداری از انبار کردن آنها.
امین و منصف (۱۳۷۲) تحقیقاتی در زمینه تأثیر عوامل جوی و عمليات زراعی روی آفت انجام داده که نتایج به شرح زیر است
عوامل جوی – مطالعات آزمایشگاهی و صحرائی نشان داد که شفیره آفت در صفر درجه سانتیگراد و به مدت ۱۵ روز تلف می شود و چنانچه برودت هوا به ۵- درجه تنزل نماید تلفات شفیره در عرض یک هفته صورت می گیرد و این در حالیست که در تابستان لاروهای آفت در درجات ۳۸ درجه سانتیگراد به بالا از بین می روند. از این بررسی با توجه به آمارهای جوی منطقه در پیش بینی ذخائر انتقالی جمعیت آفت در سال بعد استفاده خواهد شد.
عوامل زراعی – شفیره هائی که در سطح خاک قرار میگیرند مجموعة تا ۲۸٪ به حشره بالغ تبدیل شده و ادامه نسل می دهند در صورتیکه اگر شفیره در اعماق ۵، ۱۰ و یا ۲۰ سانتیمتری خاک قرار گیرد ۱۰۰٪ تلف خواهد شد و ذخائر انتقالی به سال بعد شدیدا کاهش می یابد. بنابراین اجرای شخم عمیق پس از برداشت محصول در اوائل زمستان تلفات چشمگیری به شفیره های آفت وارد می آورد. از طرفی مطالعات نشان می دهد که بهترین زمان کاشت بذور پنبه در مناطق جنوبی استان فارس از نظر کاهش خسارت کرم خاردار و جلوگیری از تشکیل کانونهای آفت در آخر فصل از تاریخ ۲۰ فروردین لغایت ۱۵ اردیبهشت ماه می باشد.
لزوم اجرای مبارزه شیمیائی علیه کرم خاردار با شرایط جوی سال قبل ارتباط پیدا میکند و طبق بررسی های فاضلی (۱۳۵۵) در خراسان در سالهایی که میزان بارندگی در نقاط جنوبی خراسان از حدود ۱۰۰ میلیمتر کمتر باشد و شرائط زمستان گذرانی شفیره از نظر شرایط محیطی نامساعد و بحرانی باشد، یعنی تعداد روزهای یخبندان و طول مدت سرما به حدنصاب برسد. با توجه به رعایت اصول زراعی، مبارزه شیمیائی در نقاط جنوبی خراسان ضرورت نخواهد داشت ولی اگر میزان بارندگی سالیانه از مرز ۱۰۰ میلیمتر تجاوز نماید و ریزش بارانهای موسمی بهاره که در رشد بوته های پنیرک (میزبان آفت) و پراکندگی آنها مؤثر و مفید است کافی باشد و شرائط زمستان گذرانی شفیره سخت و بحرانی نگردد، سمپاشی علیه کرم خاردار از اواخر مردادماه در پنبه های زودکاشت به تعداد ۲ تا ۳ نوبت و در پنبه های دیرکاشت ۳ تا ۴ نوبت ضرورت دارد.