شته سبز پنبه
Aphis gossypii Glover
Syns. Aphis frangulae Koch, Cerosipha gossypii Glover, Doralis malavacearum
Aphididae, Hom., Eng. Cotton aphid
این شته در ایران ابتدا در سال ۱۳۱۷ توسط افشار تحت عنوان شته جالیز گزارش شده است. همانطوریکه از نام علمی این شته پیدا است، میزبان اصلی آن پنبه می باشد ولی در واقع شته مزبور بسیار پلیفاژ بوده و در بعضی از کشورها بالاخص ایران به نام شته جالیز نیز نامیده می شود. در اصفهان زارعین به آن شته روغن چراغی می گویند. میزبانهای این شته در دنیا بسیار زیاد و ذکر آنها در این مختصر نمی گنجد. عده ای از میزبانهای شته مزبور در ایران عبارت از، خیار، خربزه، هندوانه، کدو، پنبه، کنف، بادنجان، توتون، چغندر، گوجه فرنگی، کنجد و بعضی اوقات نیز پسته و مرکبات می باشند و در تمام مناطق ایران انتشار دارد (فرحبخش، ۱۳۴۰).
شته ماده بکرزا و بدون بال، تخم مرغی شکل و کمی چاق بوده و طول آن 1/8 میلیمتر و عرض آن در ناحیه شکم 0/9 میلیمتر می باشد. رنگ این شته متغیر، برخی از آنها سبز پر رنگ، برخی سبز مایل بزرد و یا خاکستری متمایل به سبز هستند. سر حشره گرد و طول و عرض آن یکسان و چشمها قهوه ای تیره است. شاخکها ۶ مفصلی و مستقیما از قسمت پهن جلوی سر خارج می شود. دو مفصل اول شاخکها و آخرین مفصل آنها تیره رنگ و سه مفصل وسطی آنها زردرنگ می باشند. طول شاخک کوتاه تر از طول بدن شته و به قاعده کورنیکول نمی رسد، قاعده کورنیکولها سیاه و کمی پهن است. طول کورنیکول ها باندازه 0/14-0/8 طول کورنیکول ها می باشد. دم مخروطی همراه با سه جفت موی جانبی است. ماده های بالدار کوچکتر از شته های بی بال بوده و طول آنها 1/35 میلیمتر و عرض آنها در ناحیه شکم 0/65 میلیمتر است. عرض شته با بالهای باز 5/1 میلیمتر و عرض سر بیشتر از طول آنست. سرو زیرسینه در ماده های بالدار کیتینی سیاهرنگ می باشد. چهار مفصل اول شکمی زردرنگ و بقیه آنها سبز می باشند. صفحه های کیتینی اطراف سوراخهای تنفسی در غالب مفاصل شکمی وجود دارند. کورنیکولها، دم و شاخکها سیاهرنگ هستند (1962 ,Rivnay و کمالی و حجت، ۱۳۵۶).
بر اثر تغذیه هزاران شته از گیاه، میزبان ضعیف شده و برگها پیچیدگی پیدا میکنند و نتیجتا گیاه کمتر محصول داده و یا به طورکلی بار نمی دهد. بر اثر فعالیت شته مزبور در پشت برگها شیرهای نیز ترشح می گردد که بهمین علت زارعین اصفهانی به آن شته روغن چراغی می گویند. در مزارع پنبه شته مزبور در اوائل رشد گیاه حمله نموده و شیره ای نیز که ترشح می گردد باعث نامرغوبی الیاف پنبه می شود. احتمال دارد که بعضی از بیماریهای ویروسی جالیز نیز توسط این شته انتقال یابند. شته جالیز بطریق پارتنوژنزیا دخترزائی تولیدمثل می نماید. با توجه به تحقیقاتی که در کشورهای مختلف انجام شده، هیچ شکل جنسی در این شته دیده نشده و بدین وسیله شته بدون هیچ وقفه ای تا موقعی که شرائط محیط زندگی برای آن فراهم است بطریق دخترزائی زادوولد می کند. فاصله زمانی بین تولد یک پوره تا موقع بلوغ آن خیلی کوتاه می باشد و در حرارت ۲۸-۳۰ درجه سانتیگراد چهار روز تعیین شده است. در بهار در حرارت متوسط ۲۵-۲۸ درجه سانتیگراد، این مدت ۱۰-۱۲ روز طول می کشد. در هر حال این دوره معمولا ۹-۵ روز می باشد. شته ماده معمولا تا زمان کوتاهی قبل از مردن مرتبا می زاید و زمان زادوولد حشره ۳-۴۰ روز می باشد. هر شته ماده معمولا در دوره زندگی خود حدود ۵۰-۱۵۰ عدد و روزانه بطور متوسط ۳-۱۲ نوزاد می زاید. دوره عمر بعضی از شته های ماده بیش از ۵۰ روز ولی بطور متوسط ۳۰ روز می باشد. این شته در سال ممکن است تا ۲۰ نسل و در نواحی گرمسیر تا ۵۰ نسل ایجاد کند. این شته زمستان را به صورت ماده بی بال روی علف های هرز بسر می برد و در بهار سال بعد فعالیت خود را آغاز می نماید.
برحسب اینکه این شته روی چه محصولی وجود داشته باشد نوع سم شته کش برای مبارزه با آن فرق می کند. بدین ترتیب که اگر شته مزبور روی پنبه فعالیت داشته باشد، از سموم سیستمیک بادوام مانند متاسیستوکس و یا دیمکرون و غیره می توان استفاده کرد ولی چنانچه شته روی جالیز بالاخص خیار خسارت برساند مصرف سموم مذکور روی این محصول قدغن و باید از سم کم دوام استفاده نمود. البته اگر بوته ها کوچک و فاصله زمانی تا اولین برداشت محصول زیاد و حداقل یکماه باشد مانعی ندارد ولی اگر متاسیستوکس برای زارع توصیه گردد وی بدون توجه به دوره کارنس سم برای مبارزه با شته در دوره برداشت محصول جالیز نیز از آن استفاده خواهد کرد بنابراین بهتر است اصلا این قبیل سموم برای شته جالیز توصیه نشود. فاطمی و نیکخو( ۱۳۵۹).
برای مبارزه شته جالیز در مزرعه خيار آزمایشاتی با چند شته کش کم دوام به اسامی د.د.وپ (1/5 در هزار)، کرنتون یک در هزار) و پریمور(0/5 درهزار) و مالاتیون (2 درهزار) به عمل آورده اند که حشره کش های کرتتون و پریمور بیش از د.د.و.پ و مالاتیون روی شته مؤثر بوده است و از طرفی محصول نیز پس از سه روز قابل مصرف می باشد. فسدرین نیز حشره کش قوی و کم دوامی است که بخوبی می توان در مزرعه خیار که محصول آن هر چند روز یکبار برداشت می شود عليه شته جالیز بکار برد. مگسهای خانواده Syrphidae مهمترین شکارچی های شته جالیز می باشند.