اصول مبارزه با آفات
بطور کلی کنترل حشرات به دو طریق انجام می شود. یکی کنترل طبیعی و دیگری کنترل مصنوعی که ذیلا درباره هر کدام مختصرا شرح می دهیم.
الف – کنترل طبیعی Natural control
در این طریقه کلیه عوامل طبیعی به غیر از انسان در جلوگیری از آفات دخالت دارند. به عبارت دیگر در کنترل طبیعی انسان نقش عمده ای ندارد ولی با مطالعه و بکارگیری شیوه های فنی و علمی می تواند موجب تقویت و تسریع این طریقه گردد و یا اینکه با بی توجهی و بی دقتی در عمليات زراعی مانع از تاثیر کافی این عوامل شود و شرایط بهم خوردن تعادل طبیعی را فراهم سازد.
طبیعت:
معمولا در طبیعت عکس العمل عوامل مختلف روی هم شرائط متعادلی را بوجود می آورد و اجتماع حشرات را در یک حد متناسب نگاه می دارد. حشرات مضر مانند جانوران دیگر نیز دارای دشمنان طبیعی هستند که با شکار یا پارازیته شدن تحت کنترل در می آیند.
هوای گرم و مرطوب برای زندگی حشرات مناسب می باشد، ولی حرارتها و رطوبت های بسیار کم یا زیاد باعث مرگ حشرات می گردد و بطور کلی حشرات در هوای گرم و خشک کمتر یافت می‌شوند.
هوای سرد زمستان:
هوای سرد زمستان مخصوصا یخبندان‌های زودرس و یا دیررس در فصل باعث مرگ بسیاری از حشرات می گردد. باران‌های شدید به بسیاری از حشرات مانند شته ها صدمه می‌زند. یک برف سنگین زمستانی در مراحل مختلف زندگی حشرات در زمستان محافظ خوبی در مقابل سرما می باشد.
حشرات در مقابل نور بطور کلی رشد و دگردیسی سریعتر دارند و شدت نور در انتشار، لقاح و تخم گذاری بسیاری از حشرات موثر است.
انتشار جغرافیائی:
خصوصیات فیزیکی و شیمیائی خاک و نوع گیاهان یک منطقه، حشرات آن منطقه را مشخص می‌کند. غذا یکی از عوامل مهم در انتشار و فراوانی حشرات است و وقتی مقدار آن به اندازه کافی نباشد، حشرات یا از بین می روند و یا به منطقه دیگری مهاجرت می کنند. دریاها، کوهها و مراتع نیز موانع موثری در انتشار جغرافیائی حشرات می باشند.
ب – کنترل مصنوعی یا کاربردی Applied method
انسان بطور مستقیم یا غیر مستقیم در کنترل مصنوعی که تحت عناوین مبارزه عملی یا کاربردی نیز گفته می شود، دخالت دارد و مخصوصا دانش و کوشش متخصصین نقش موثری در موفقیت این روش دارد. بررسی بیولوژی آفات و تعیین بهترین تاریخ مبارزه و مطالعه روی هورمن ها و فرمونها و همه تحقیقاتی که در کنترل کاربردی حشرات موثر است دست پروده انسان می‌باشد. روش هائی که در این نوع کنترل دخالت دارند عبارتند از:
ا – مبارزه زراعی
۲ – مبارزه فیزیک و مکانیکی
۳ – مبارزه قانونی
۴- مبارزه بیولوژیک
۵- مبارزه شیمیائی
برای کلیه آفات باید آستانه زیان اقتصادی و سطح زیان اقتصادی مشخص گردد.
مهمترین اصول مبارزه:
یکی از مهمترین اصول مبارزه با آفات رعایت موارد مذکور است. بدین ترتیب که به‌صرف مشاهده کوچکترین آثار خسارت و یا حشره عامل، نباید اقدام به عملیات مصنوعی مبارزه، بخصوص کاربرد مواد شیمیائی آفت کش نمود، بلکه باید ارزش اقتصادی این عملیات با توجه به جميع جهات مشخص شود (اسماعیلی و همکاران، ۱۳۷۴).
تغییرات انبوهی:
اگر انبوهی جمعیت یک حشره زیان آور را روی محور عمودی (Yها) و عامل زمان را روی محور افقی (Xها) در نظر بگیریم و تغییرات انبوهی جمعیت آنها را طی زمانهای مختلف روی محور مختصات ثبت کنیم، تغییرات انبوهی این حشره بوجود می آید(شکل 1). در شرایط طبیعی وقتی که تعادل بیولوژیک در یک منطقه برقرار باشد این منحنی دارای نوسانات منظم با دامنه تغییرات نسبتا کم می باشد.
فاصله دو نقطه ۱ و ۲ نسبت به نوع آفات متفاوت و ممکن است چند روز، هفته، ماه یا سال باشد. در حالتی که تعادل طبیعی چنانکه باید وجود نداشته باشد و یا اینکه عوامل خارجی (کاربرد سموم – عملیات بی رویه زراعی) تعادل طبیعی را بر هم بزنند، نظم نوسانات فوق بر هم می خورد، منحنی شکل نامنظمی بخود می گیرد (شکل 2).
شکل1:نمایش تغییرات جمعیت در شرایط طبیعی و عادی
شکل 2: تغییرات انبوهی جمعیت که معمولا در اثر به‌هم خوردن تعادل طبیعی و بیشتر در باغها و مزارع بوجود می‌آیند. مناطق هاشور زده طغیان شدید آفت را نشان می‌دهند و مبارزه مصنوعی با آفت از نظر اقتصادی بصرفه و قابل توجیه است.
آستانه زیان اقتصادی:
آستانه زیان اقتصادی حدی از انبوهی آفت است که خسارت حاصله از آن قابل توجه است و تا حد مختصری ارزش اقتصادی پیدا می کند ولی با توجه به مخارج مبارزه و عوارضی که معمولا این عملیات به همراه دارند، این حد از خسارت آفت قابل تحمل است.
مبارزات زراعی:
در این مرحله می توان از اقدامات حاد و گران قیمت مبارزه مصنوعی صرف نظر نموده و به مبارزات زراعی یا بیولوژیک اکتفا کرد و یا با کمک گرفتن و تقویت عواملی کنترل کننده و بکار بردن اصول مفید و مؤثر اکولوژی، جمعیت آفت را به زیر آستانه زیان اقتصادی برگشت داد.
سطح زیان اقتصادی:
سطح زیان اقتصادی حدی از انبوهی جمعیت آفت می باشد که زیان حاصل از آن غیر قابل تحمل است و ارزش آن را دارد که شدیدا به طریق مصنوعی بخصوص کاربرد سموم شیمیائی اقدام به مبارزه شود تا جمعیت آفت به زیر سطح آستانه زیان اقتصادی نزول کند. در این مرحله حشره آفت حالت طغیانی دارد، تراکم آن در واحد سطح بشدت بالا می رود و اگر به هر طریق ممکن مانع همه محصول زراعی منجر گردد.
پیشگیری و مبارزه:
سطح زیان اقتصادی در روی محور Yها تابع نوع آفت، نوع گیاه میزبان، شرایط اقتصادی و اجتماعی محل و روشهای مبارزه می باشد و در هر منطقه باید بدقت مشخص شود. در انجام عملیات پیشگیری و مبارزه با آفات، تعیین آستانه و سطح زیان اقتصادی اولین اقدام اساسی و منطقی بشمار می آید و برای این منظور داشتن اطلاعات کافی در مورد شرایط اکولوژیک هر منطقه اهمیت فراوان دارد.
کارشناسان و صاحب نظران:
کارشناسان و صاحبنظران مبارزه با آفات باید به اصول کلی اکولوژی احاطه کافی داشته باشند و بخصوص اثرات متقابل عوامل را در اکوسیستم های زراعی هر چه بیشتر بشناسند (اسماعیلی و همکاران، ۱۳۷۴).
مبارزه زراعی Cultural control
روشهای زراعی با روشهای فیزیکی و یا مکانیکی تفاوتشان در این است که در این روشها از عملیات مختلف زراعی و از امکانات و ماشین آلات کشاورزی علیه آفات استفاده می شود.
این طريق مبارزه اغلب غیر مستقیم و بیشتر جنبه پیشگیری دارد و باید قبل از حمله شدید آفت بکار رود. با وجودی که این روشها در بسیاری از موارد شایان اهمیت قابل توجه می باشند. متاسفانه غالبا کشاورزان رغبت لازم در بکار بردن این روشها نشان نمی‌دهند.
در صورتی که اگر کاربرد این روشها بر اساس مطالعات و بررسیهای لازم، باشد بخصوص در زراعت‌های وسیع که ارزش محصولاتی که بدست می آید در واحد سطح نسبتا کم است روشهای زراعتی اصولی ترین راه مبارزه می‌باشند.
مبارزات زراعی:
مبارزات زراعی بر اساس شرایط خاص زندگی یک گونه از حشره آفت از جمله، دیاپوز، تغذیه، شرایط مساعد زاد و ولد، نوع گیاهان زراعتی و شرایط جغرافیائی منطقه پایه ریزی می شوند و در پاره ای از موارد بهترین نتایج را می دهند.
مهمترین روشهای زراعی که علیه آفات بکار برده می شود :
الف) تناوب زراعی
این روش بیشتر در مورد حشراتی که از گیاهان معدودی تغذیه می کنند و نیز قدرت تحرک زیادی ندارند اثر قابل توجه دارد. در صورتی که قدرت تولید مثل آنها و طول مدت نشو و نما طولانی باشد، این روش مؤثر خواهد بود.
ب) تيلرزدن و شخم
بر هم زدن سطح خاک و زیر و رو کردن آن، که موجب تغییر بافت خاک می شود، اغلب موجب تلف شدن عده زیادی از آفات خاکزی می گردد.
کرم قوزه پنبه (Heliothis armigera) در زمستان درمناطق سردسیر به حالت شفیره در زیر خاک بسر می برد. در این حشره کانال خروجی حشره کامل از خاک به وسیله لارو سن آخر ایجاد می شود. در اثر شخم زدن این کانال خراب می گردد و چون روند عادی خروج حشره بر هم می خورد، لذا در زیر خاک مدفون می شود و از بین میرود.
کولتیواتور:
کولتیواتور زدن مرتب مزارع چغندر قند در اوایل رشد بوته موجب می شود که لاروهای ککهای گیاهی از زیر خاک بیرون می افتد و در معرض جریان هوا قرار می گیرد و با تلف شدن عده قابل توجه آنها، از شدت خسارت آفت کاسته می شود.
شخم زمین های آلوده به کرم سفید ریشه در بهار ویا تابستان، موجب از بین رفتن عده زیادی از لاروها می شود. زیرا ضمن عمليات شخم این لاروهااز خاک بیرون افتاده و در معرض حمله پرندگان قرار میگیرند. کرم برگخوار چغندرقند و بعضی از تریپس ها در خاکهای سخت و شخم نخورده و پوشیده از علفهای هرز بهتر می‌توانند فعالیت کنند.
نرم کردن خاک:
کولتیواتور زدن و بیل زدن که در ضمن نرم کردن خاک باعث از بین بردن علفهای هرز در اول فصل می شود سبب می گردد که پروانه برگخوار چغندرقند نتواند به طور متعادل تولیدمثل کند و لذا در نسلهای بعدی خسارت کمتر ایجاد می کند.
ج) از بین بردن بقایای گیاهی
این روش در خیلی از موارد در تقلیل انبوهی آفات اثرات نیکوئی دارد. جمع آوری میوه های بادام و پسته آلوده به زنبورهای مغزخوار بادام و پسته (گونه های جنس های Eurytoma و Megastigmus) و سوزاندن آنها یکی از راههای موثر در مبارزه با آفات مذکور می باشد.
هرس سرشاخه و قطع درختان آلوده به سوسک پوستخوار درختان میوه (Rugoloscolytus mediterraneus) از تراکم انبوهی آنها می کاهد و به همین ترتیب از شدت خسارت آنها نیز کم می کند.
مبارزه با کرم خاردار پنبه:
برای از بین بردن بقایای پنبه و علف های هرز نزدیک به خانواده Malvaceae (میزبانهای وحشی)، یکی از راههای موثر در مبارزه با کرم خاردار پنبه (Earias insulana) پیشنهاد شده است. زیر خاک کردن و انهدام كلش و بقایای بوته های برنج یکی از راههائی است که برای مبارزه با کرم ساقه خوار برنج به روستائیان توصیه شده است.
به همین ترتیب از بین بردن بقایای چغندر قند پس از برداشت در نقصان خسارت بید چغندر (Phtorimaea ocellatella) بسیار موثر است.
د- تغییر تاریخ کشت یا برداشت
این طریقه نیز در بعضی از موارد اثرات خوبی نشان می دهد. طبق آزمایش هائی که در کرج انجام گرفته است بهترین راه مبارزه با مگس ریشه بقولات (Hylemia cilicrura) تاخیر تاریخ کشت این گیاهان تا گرم شدن خاک می باشد. در این حالت گیاه زودتر رشد کرده سطح خارجی ریشه به حد کافی سخت می شود و به آفت فرصت حمله نمی دهد.
در مورد ذرت علوفه ای نیز بکار بردن این روش اثر قابل توجه دارد. کشت زودتر از موعد بعضی از محصولات کشاورزی یا بکار بردن واریته های زودرس نیز در تخفیف شدت آفت مؤثر می باشد. در مورد سن گندم (Eurygaster integriceps)، برداشت محصول در مرحله خمیری دانه، در خیلی از موارد توصیه شده است.
گندم عطائی که یک واریته زودرس می باشد به منظور مبارزه با سن گندم تهيه شده بود ولی به علت ریزش شدید دانه های آن دیگر کاشته نمی شود، این واریته به علت زودرس بودن از خسارت شدید آفت تا حدودی مصون می ماند.
ه- بكار بردن واریته های مقاوم
این روش در خیلی از نقاط جهان بخصوص در سالهای اخیر مورد توجه واقع شده است. در این طریقه از کیفیت خاص واریته های مختلف گیاهان زراعتی و عادات و رفتار حشرات و سایر آفات، استفاده می شود. به طوری که مآلا واریته های کاشته شده با وجودی که در معرض حمله آفت قرار میگیرند ولی زیان اقتصادی نمی بینند (اسماعیلی و همکاران، ۱۳۷۴).
مبارزه مکانیکی .Mechanical control
در این طریقه یک وسیله یا ابزار مکانیکی برای انهدام و مبارزه با آفات بکار میرود. جمع آوری با دست قدیمی ترین و ابتدائی ترین راه از بین بردن آفات می باشد و هم اکنون نیز ممکن است در شرایط محدود، مانند جمع آوری آفت از روی چند بوته و یا چند درخت سیب علیه شته ها و یا کرم خراط مورد استفاده قرار گیرد. جمع آوری تخم آفاتی مانند ملخ ها، یکی دیگر از انواع مبارزه با آفات بوده است.
سالها قبل، برای مبارزه با ملخ های بومی، وزارت کشاورزی مردم را تشویق به جمع آوری تخم ملخ‌ها می‌کرد و آن را از آنها خریداری می‌نمود. استفاده از انواع و اقسام ماشینهای جمع آوری حشرات، باندهای مخصوصی که برای جمع آوری لارو کرم سیب اطراف تنه درختان می بندند، کندن گودالها برای جمع آوری و دفن ملخ های مهاجر که در گذشته عمل می‌شد، از آن جمله‌اند (اسماعیلی و همکاران، ۱۳۷۴).
مبارزه فیزیکی Physical control
در مبارزه فیزیکی، از یکی از خواص فیزیکی محیط یا از ادوات فیزیکی علیه آفات استفاده می‌شود. این روش بیشتر در شرایط بسته و محدود قابل اجرا است، مهم ترین روشهای فیزیکی که در مبارزه با آفات بکار می روند به قرار زیرند:
الف – بكار بردن سرما
اکثر حشرات در حرارت های بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتیگراد به حالت غیر فعال در می آیند و یا از بین می روند. در حالت خواب زمستانه یا دیاپوز تا ۲۰ درجه زیر صفر را هم تحمل می کنند. به طور کلی حرارت های کم برخلاف حرارت های زیاد در مبارزه با حشرات در مناطق سرد اغلب موثر نیست. ولی در حالت های خاص و علیه حشرات بخصوصی می توان از آن استفاده کرد.
مثلا امتحان شده است که اگر میوه های آلوده به مگس مدیترانه را در حدود دو هفته در حرارت ۵C بالای صفر نگه دارند، این آفت در هر مرحله که باشد معدوم می شود. به همین ترتیب حشراتی که مخصوص نواحی گرمسیر و معتدل گرم می باشند، اگر تحت شرایط خاص به نواحی سردسیر راه پیدا کنند، در اثر زمستانهای سخت از بین می روند، اگرچه ممکن است بتدریج به محیط تازه عادت کنند و با شرایط جدید سازش نمایند. عده زیادی از آفات انباری و نیز سوسری‌ها که طبیعتا در شرایط یکنواخت و گرم مرطوب زندگی می کنند با سرما دادن معدوم می شوند.
یخ آب زمستانی:
یخ آب زمستانی برخلاف تصور، تنها به دلیل سرد بودن آب، حشرات و جانوران آبزی را نمی کشد، بلکه اگر مؤثر واقع شود بیشتر از طریق اشباع خاک و ایجاد خفگی است و جانورانی مانند موش در اثر خروج از لانه و در معرض سرما قرار گرفتن می میرند.
ب – بكار بردن حرارت های بالا
این روش در مبارزه با آفات انباری و آفاتی که به اثاثیه منزل حمله می کنند، بکار می رود. بعلاوه در مورد آفاتی که به پیازها و بذور گلها خسارت می زنند و یا آفاتی که از چوبهای تجاری تغذیه می کنند مورد استفاده قرار می گیرد.
طبق آزمایش های انجام شده قرار دادن پیازگل در حرارت ۴۴- ۴۳ درجه سانتیگراد به مدت یک یا دو ساعت، آنها را از کنه های نباتی زیان آور پاک می کند و در عین حال به شرایط رویشی پیازها صدمه وارد نمی سازد.
آفات انباری:
بیشتر حشرات در حرارت ۵۵ تا ۵۶ درجه سانتیگراد از بین می‌روند. بیشتر آفات انباری را می توان با قرار دادن مواد انباری آلوده، درحرارت ۵۲ تا ۵۳ درجه سانتیگراد به مدت سه ساعت معدوم کرد.
این حرارت قادر است تمام مراحل حتى تخم حشرات را از بین ببرد. بعضی سیلوها و انبارهای بزرگ طوری ساخته می شوند که بتوان درجه حرارت سلول های آنها را تا ۵۶ درجه سانتیگراد بالا برد و دانه‌های انبار شده را از آفات پاک کرد. به طور کلی در این طريقه مبارزه هر قدر رطوبت نسبی بیشتر باشد قدرت کشندگی در اثر حرارت بیشتر است.
استفاده از شعله افکن و سوزاندن آفت:
در موفقیت این نوع مبارزه، پخش یکنواخت درجه حرارت در داخل مواد انبار شده، اهمیت بسیار دارد. استفاده از شعله افکن و سوزاندن آفت و عوامل بیماریزا در داخل انبارها و سالن های مرغداری خیلی معمول است. بعلاوه روش مزبور در زمانهای گذشته برای مبارزه با آفات صحرائی نیز بکار می رفت.
ازبین رفتن پوشش گیاهی:
امروزه در اکثر موارد سوزاندن گیاهان و بقایای پنبه و کلش برنج، به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی و مواد آلی موجود در این بقایا مردود شناخته شده است. بعلاوه موجودات مفید روی آنها نیز بشدت لطمه می بینند و در خیلی ازموارد، اگرچه از جمعیت آفت تا حدودی می کاهد ولی خطرات اکولوژیک و اثرات نامطلوب ناشی ازسوزاندن گیاهان خیلی شدیدتر است.
سوزاندن بقایای گیاهی در بعضی از موارد نیز مفید و قابل توصیه است، ولی نهایت دقت در بکاربردن آن لازم است.
ج – استفاده از نور
نور یکی از عوامل فیزیکی است که در مبارزه با آفات به راههای مختلف بکار می رود. استفاده از رفتار فتوتاکسی در حشرات برای ساختن تله های نوری از سالهای قبل مورد عمل بوده است و در پاره ای موارد این تله ها در پائین آوردن میزان انبوهی بسیار موثر می باشند.
به طور عموم، حشرات بیشتر جذب و جلب اشعه ماوراء بنفش می شوند و شعاع های دارای طول موج ۳۶۵۰ آنگسترم حشرات را به خود جلب می کنند. میزان قدرت جذب، هر چه به اشعه بنفش (۴۴۰۰A) نزدیک تر شویم به همان ترتیب افزایش می‌یابد.
نور:
نورهای زرد (۱۵۰۰A) و قرمز (۷۰۰A) اغلب حشرات را دور می کنند. نور قرمز و به خصوص زرد به عنوان دور کننده بعضی از حشرات بکار می رود. از این عادت و رفتار حشرات برای انهدام آنها بخصوص در مورد حشرات موذی و شب پرواز مانند پشه ها استفاده می شود، چراغ معروف به نور سیاه Black light طوری ساخته شده که حشره ابتدا در اثر اشعه ماوراء بنفش جلب می‌شود و پس از جذب به سمت منبع نور، یا جریان برق برخورد کرده می سوزد.
چراغهای با نور زرد ایستگاههای بنزین گیری بشدت از تراکم پشه ها در شب می کاهند. بعلاوه از کیفیت جذب حشرات به سمت اشعه ماوراء بنفش برای ساختن تله های نوری استفاده می‌کنند.
خاصیت نورگرائی حشرات:
از خاصیت نورگرائی حشرات آفت به منظور پیدا کردن بهترین موقع سمپاشی نیز استفاده می شود، در مورد بعضی از پروانه های شب پرواز مانند کارادرینا، کرم خاردار، کرم سیب، کرم لیسه، کرم ساقه خوار ذرت و کرم ساقه خوار برنج با نصب تله نوری در مزرعه، پروانه های دستگیر شده را هر روز می شمارند و اعدادی که به دست می آیند را به صورت منحنی و نمودار مشخص می نمایند.
با توجه به اینکه معمولا چند روز پس از ظهور پروانه، تخمگذاری آغاز می گردد و لاروها ظاهر می شوند و به تناسب گونه آفت و شرایط فصل، چند روز بعد از مشاهده حداکثر پرواز می توان سمپاشی را آغاز کرد تا لاروهای بوجود آمده بلافاصله نابود شوند.
د- استفاده از امواج رادیوئی
امواج رادیوئی با فرکانس زیاد (۲۴۵۰ مگاسیکل)، با طول موج ۱۲۱۴۵ سانتیمتر و قدرت ۹۴۰ وات، در گندم های آلوده به شپشه و لمبه گندم، حرارتی در حدود ۷۶ تا ۸۵ درجه سانتیگراد ایجاد می‌نماید که برای حشرات مذکور کشنده‌اند. اشعه مادون قرمز با حرارتی که در مواد انباری تولید می کند موجب مرگ عده زیادی از آفات انباری می شود.ولی متأسفانه قدرت نفوذ آن کم است.
بعضی از امواج صوتی با فرکانس در حدود ۴۰۰ کیلو سیکل و نیروی ۵۰۰ وات در مدت ۳۰-۴۰ دقیقه عده زیادی از حشرات را می کشد. باید توجه داشت که عواملی مانند حبابهای هوا یا فیلم نازکی از آب، به صورت اسپری بدن حشرات را در مقابل این امواج محافظت می کنند. لذا در استفاده از امواج صوتی، محیط باید کاملا خشک باشد.
ه- استفاده از پرتوهای یونساز
این اشعه با وجود اینکه قدرت نفوذ قابل توجه دارد به علت اینکه روی اکثر مواد خوراکی تغییر شیمیائی بوجود می آورد، در این مورد قابل استفاده نیست. اشعهß به مقدار ۷۰ تا ۳۵۰ هزار رونتگن (Rontgen) به طور آزمایشی موجب کشته شدن لمبه گندم Trogoderma granarium در داخل آرد، سوسکهای چوبخوار در داخل چوب و کرم سیب Carpocapsa pomonella در داخل میوه گردیده است.
اشعه گاما:
اشعه گاما اگرچه قدرت نفوذ فوق العاده دارد ولی حشرات در مقابل آن مقاومت بیشتری نسبت به سایر جانوران نشان می دهند. مقدار کشنده برای حشرات در حدود ۶۵۰۰۰ رونتگن می باشد و حال آنکه این مقدار برای پستانداران در حدود ۱۰۰۰ می باشد.
کبالت ۶۰ یکی از متداولترین منابعی است که باین منظور استفاده می شود. در مقادیر کمتر، این اشعه موجب عقیم کردن حشرات می شوند و بدین ترتیب راه تازه ای در مبارزه با آفات باز شده است.
در مبارزه با بعضی از آفات انباری، بکار بردن مقداری در حدود ۱۶ کیلو راد، از طریق عقیم کردن حشرات اثرات نیکوئی داده است. مگس دام (Callitroga macellaria) که از آفات مهم دام در آمریکای شمالی می باشد و به آفریقا نیز راه یافته است، بنابر منابع آمریکائی، تابانیدن ۲/۵ کیلو راد (برای نرها) و ۵ کیلو راد (برای ماده ها) در مرحله شفیرگی باعث عقیم شدن آنها شده و طی چند نسل بکلی از بین رفتند.
برای ریشه کن کردن این آفت در یک منطقه محدود (جزیره کاوراسائو) هر هفته ۴۰۰ هزار نر عقیم شده در هر مایل مربع رها کردند و به فاصله ۱۷ هفته این آفت را ریشه کن نمودند. بکار بردن این روش در مورد مگس خانگی هم تا کنون اثرات خیلی خوبی داشته است.
این روش در مورد حشراتی قابل اجرا است که:
a – پرورش آنها به تعداد زیاد امکان داشته باشد.
b – انتشار حشراتی که عقیم می شوند به طور یکنواخت امکان پذیر باشد.
c۔ عقیم کردن نباید اثر سوئی روی حشره ای که عقیم شده بگذارد.
d – حشره ماده باید فقط یک بار در مدت عمرش جفتگیری کند.
e – انبوهی آفت باید محدود باشد و یا بتوان مصنوعأ انبوهی جمعیت آن را کاهش داد.
باید توجه داشت که مبارزه با آفات از طریق عقیم کردن روشی پرخرج و بسیار دقیق است و در
سالهای اخیر اهمیت گذشته خود را از دست داده است. مخالفان این روش، عقیده دارند که با
صرف مخارجی بمراتب کمتر، از طریق مبارزات بیولوژیک و کنترل انبوهی آفات نتایج بهتر بدست
می آید (اسماعیلی و همکاران، ۱۳۷۴).
مبارزه بیولوژیک Biological control
در مبارزه بیولوژیک از دشمنان طبیعی آفات بخصوص عوامل میکربی (پاتوژنها)، انگل‌ها (پارازیت‌ها) و جانوران شکارچی (پرداتورها) استفاده می کنند. در این طریقه می توان این عوامل را که معمولا در طبیعت وجود دارند حفظ و حمایت نمود و با بکار بردن عملیات عاقلانه زراعی از تلفات شدید آنها جلوگیری کرد.
بعلاوه ممکن است بعضی از عوامل میکربی، پارازیت ها و پرداتورها را از نقاط دیگر مملکت و یا نواحی دیگر جهان به مناطق جدید منتقل و برای مبارزه با آفات بکار برد.
عوامل میکروبی:
در میان عوامل میکروبی؛ ویروس ها، باکتری ها، قارچها و تک یاخته های بسیار مفید و مؤثری جهت مبارزه با آفات وجود دارند که به مقیاس وسیع علیه آفات بکار برده می شوند. از ویروسهای پلی هیدرال که روی کرم قوزه پنبه ایجاد بیماری می کنند، ترکیباتی ساخته اند که مانند مواد حشره کش شیمیائی عرضه بازار گردیده است و علیه کرم قوزه بکار می رود.
همچنین فرآورده هائی بر اساس باکتری Bacillus thuringiensis به نام توریسید، باکتان و باکتوسيئين عرضه گردیده‌اند که علیه گروههای مختلف حشرات بخصوص لارو پروانه ها بکار می روند. از عده زیادی تک یاخته بخصوص گونه های جنس Nosema که در حشرات ایجاد بیماری می کنند، استفاده می گردد.
شکارچیان:
انواع پرداتورها یا شکارچیان مانند بعضی دوزیستان، خزندگان، پرندگان و عده زیادی از پستانداران از حشرات و کنه های نباتی تغذیه می کنند، این جانوران معمولا پر تحرک وفعال هستند و در دوران زندگی خود صدها بلکه هزارها حشره یا شکار خود را از بین می برند و ازمنابع پر ارزش نقصان انبوهی آفات می باشند.
مثال هایی از شکارچیان:
سارگلو قرمز از قدیم یکی از دشمنان مهم ملخ ها بشمار می رفته است. این پرنده مهاجر که به طور گله‌ای زندگی می کند علاقه مفرطی به خوردن و انهدام ملخ ها دارد. در نواحی گرگان و ترکمن صحرا دسته های بزرگ این پرندگان گاهی تلفات شدیدی روی ملخ مراکشی ایجاد کرده اند.
سار معمولی از دشمنان بسیار مؤثر لارو پروانه ها و سخت بالپوشان از جمله کرم برگخوار چغندرقند و سر خرطومی یونجه می باشد. دارکوبها اغلب لارو حشرات چوبخوار را از داخل تنه و سرشاخه درختان بیرون می کشند و می توان آنها را به لانه گذاری در باغها ترغیب نمود.
حشرات پرداتور:
عده زیادی از حشرات مانند کفشدوزک ها، بالتوری ها، آسیابکها و عده زیادی از زنبورهای شکارچی حشرات مضر می باشند. کفشدوزک Novius cardinalis از پرداتورهای مهم شپشک استرالیائی است که در انهدام آن اهمیت فراوان دارد و در کشور ما نیز از آن استفاده می شود
این حشره برای اولین بار از استرالیا یعنی وطن اصلی شپشک استرالیائی Iceria purchasi به آمریکا وارد شد و از آنجا به سایر نقاط جهان به هر جا که آفت مذکور انتشار دارد، راه یافته است. در ایران این حشره مفید از فرانسه وارد شده است و در شمال کشور رها گردیده است.
کفشدوزک نوویوس تکخوار است و فقط از شپشک استرالیائی تغذیه می کند. اگر شرایط مساعد باشد، بشدت آفت را از بین می برد و خود نیز در اثر بی غذائی از بین می رود. به همین لحاظ لازم است این حشره را در محلهای مخصوصی برای بقای نسل حفظ و نگهداری نمود.
کفشدوزک Cryptolaemus montrozieri
کفشدوزک Cryptolaemus montrozieri گونه دیگری است که برای مبارزه با شپشک آرد آلود ساحلی Pseudococcus maritimus از خارج به این کشور وارد شده است و در سواحل دریای خزر رها شده است.
حشرات پرداتور در صورتی که شرایط پرورش و نگاهداری آنها امکان پذیر باشد،اغلب خیلی مؤثرتر از پارازیت ها عمل می کنند، به دلیل قدرت تحرک زیاد و به دلیل پرخواری، درانهدام میزبان خود بسیار مؤثرند، لذا باید در حفظ و حمایت گونه های موجود و وارد کردن گونه‌هایی که در سایر نقاط جهان سابقه دارند اقدام نمود.
انگل ها:
پارازیت ها یا انگل ها موجوداتی هستند که تمام یا قسمتی از زندگی خود را در داخل و یا روی بدن حشره دیگر بسر می برد و باعث ضعف شدید یا مرگ میزبان خود می شوند. گروه اخیر را پارازیتوئید می گویند.
نقش زنبورها در کنترل آفات زراعی:
در میان پارازیت ها زنبورهای خانواده Brachonidae ،Chalcididae و Ichneumonidae از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند و صدها گونه از این خانواده ها را می توان ذکر کرد که در طبیعت کنترل شدید آفات مهم زراعی را بر عهده دارند.
زنبور پارازیتوئید آسولكوس حشره کوچکی است که در تخم سن گندم و گونه های نزدیک به آن تخمریزی می کند و تخمهای این آفت را از بین می برد.
با وجودی که این پارازیت ها در مبارزه با سن گندم بسیار مؤثر و مفیدند، متأسفانه در سالهای اخیر به دلیل عدم موفقیت در کاربرد آنها و احتمالا به دلیل رقابت فروشندگان سموم، تکثیر و رهاسازی نمی شوند. بسیار بجاست که این روش دوباره احیاء شود و پس از رفع نواقص گذشته دوباره مورد استفاده قرار گیرد.
زنبور کوچک:
گونه هائی از زنبور کوچک Trichogramma در نقاط مختلف جهان پرورش داده می شوند و برای مبارزه با کرم قوزه پنبه و آفاتی نظیر آن بکار می روند.
در ایران نیز تولید انبوه و رها سازی این زنبورها علیه آفات مختلف گیاهان زراعی و درختان میوه شروع شده است.
زنبور پارازیت:
زنبور پارازیت Aphelinus mali از حشراتی است که در مبارزه با شته مومی سیب در اروپا و آمریکا عملا بکار می رود. زنبور Prospaltella berlese گونه تک خواری است که فقط روی شپشک توت فعالیت دارد و به مقیاس وسیع علیه این آفت بکار می رود.
کشور ما از نظر وجود پارازیت ها و پرداتورهای آفات بسیار غنی است و مورد توجه علاقمندان مبارزه بیولوژیک در سراسر جهان می باشد. زنبور پارازیت Tyoxis palidus از ایران به کالیفرنیا وارد شده است و به عنوان یکی از موثرترین عوامل بیولوژیک عليه شته گردو بکار می رود.
زنبور Aphytis proclia گونه دیگری است که در کنترل انبوهی سپردار بنفش زیتون اعجاز می کند.
مبارزه تلفیقی:
مبارزه بیولوژیک در سالهای اخیر مورد توجه بسیار قرار گرفت و همراه با روشهای دیگر اساس مبارزات تلفیقی با حشرات را تشکیل می دهد.
آنچه تحت عنوان مبارزه تلفیقی بیان می شود کاربرد دو یا چند روش مبارزه علیه آفات است و در مفهوم جدید آن Pest management یا اداره انبوهی آفات خوانده می شود(اسماعیلی و همکاران، ۱۳۷۴).
مبارزه قانونی Legislative control
یکی از عوامل عمده انتشار آفات در مناطق کشاورزی جهان انتقال مواد و فرآورده های کشاورزی از نقطه ای به نقطه دیگر می باشد. گاهی این نقل و انتقالات فجایع بزرگی در کشاورزی ایجاد کرده است، که از جمله ورود Phyloxera از آمریکا به فرانسه و ورود سپردار و اوی مرکبات از فلسطین به ایران را می توان نام برد.
کرم ساقه خوار برنج، مگس مدیترانه، شپشک سان ژوزه،سوسک کلرادو، بید سیب زمینی، سرخرطومی حنائی خرما و مگس انبه آفات جدیدی در کشور ما هستند که همراه وارد کردن محصولات کشاورزی از خارج وارد کشور شده است.
با قوانین متعددی که مربوط به وارد کردن کالاهای آلوده به حشرات است می توان از ورود حشرات به یک منطقه جلوگیری کرد و به این منظور قرنطینه هائی در مرزها ایجاد می شود تا به کمک افراد متخصص از ورود فرآورده های آلوده به حشرات ممانعت بعمل آید.
مبارزه شیمیائی Chemical control
در این روش برای مبارزه با آفت از مواد شیمیائی و داروئی استفاده می شود. این مواد اصطلاحا آفت کش ها (Pesticides) نام گذاری شده است، که بر اساس تأثیر آنها روی گروه های خاصی از آفات به نامهای حشره کش (Insecticides)، کنه کش (Acaricides)، جونده کش (Rodenticides) و امثال انها تقسیم گردیده اند. بعلاوه از نظر مکانیسم تأثیر و منشا شیمیائی آنها بصورت سموم تغذیه‌ای (Stomach poisons)، سموم تماسی (Contact poisons) و سموم تدخینی (Fumigants)تقسیم بندی می شوند.
کاربرد سموم شیمیائی:
در مبارزه با آفات کاربرد سموم شیمیائی تنها راه نیست بلکه آخرین راه است و در مصرف این مواد باید نهایت دقت بعمل آید.
در گیاه پزشکی اصل بر این است که وقتی انبوهی جمعیت آفت بحدی برسد که زیان اقتصادی آن به وضوح قابل توجیه باشد، باید اقدام به سمپاشی نمود. به صرف دیدن چند سوراخ روی برگها یا کرمو بودن معدودی از میوه ها نباید به مبارزه شیمیائی اقدام گردد.
باید دقیقا مطمئن بود که نتایج حاصل از عملیات سمپاشی بر مخارج مربوط به خرید سموم، دستمزد کارگر، استهلاک ماشین آلات و عواقب نامطلوب سموم، افزونی چشمگیر دارد. بعبارت دیگر سطح زیان اقتصادی آفت که شرح آن قبلا گذشت باید در هر منطقه و برای هر آفت دقیقا مشخص شود.
بطور کلی ترکیبات شیمیائی حشره کش باید دارای خصوصیات مطلوب زیر باشند:
١- روی آفت مورد نظر اثر کافی داشته باشد.
۲- برای گیاهان زراعی و باغی زیان آور نباشد و اثر گیاسوزی نداشته باشد.
۳ – برای انسان و دام بی خطر باشد و بطور کلی برای جانوران مفید حداقل تلفات را ایجاد کند.
شاخص متوسط مقدار کشنده سموم (LD50) و شاخص مقدار سم در یک میلیون قسمت از مواد
غذائی (ppm) هر چه نسبتا بیشتر باشد دلیل بر سلامت زیادتر آن می باشد.
۴- از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.
برای مشاوره رایگان با کارشناسان مجموعه به واتساپ مراجعه فرمایید.