ملخ مراکشی

Dociostaurus maroccanus Thunberg

Syns. Gryllus cruciatus Charp., Oedipoda vastator F. W

Epacromia oceanica Walk., Stauronotus tartarus Shz

Stauronotus maroccanus Thunberg

Acrididae, Orth

Eng. The maroccan locust

چون نمونه های این ملخ ابتدا در سال ۱۸۱۵ میلادی از کشور مراکش توسط Thunberg جمع آوری و تشخیص داده شده است، بدین جهت تحت نام ملخ مراکشی میگویند ولی در حقیقت موطن اصلی آن مراکش نیست (میرزایانس، ۱۳۴۲). در ایران این ملخ ابتدا در سال ۱۳۱۴ توسط افشار گزارش شده است. ملخ مراکشی یکی دیگر از مضرترین انواع ملخهاست، که مانند ملخ دریائی دارای دو فاز بیولوژیکی، انفرادی و مهاجری (گلهای) می باشد. فاز انفرادی آن معمولا در کشورهائی که شرایط آب و هوائی برای تکامل ملخ مزبور مساعد نیست انجام می گیرد و در کشورهای دیگر که شرائط جوي مساعدتر هستند، فاز مهاجری ملخ صورت گرفته و خسارت شدیدی را آفت ببار می آورد. مثلا در قبرس و یا عراق، صدمات فاز مهاجری ملخ مراکشی بسیار شدید می باشد (1962 ,Rivnay).

ملخ مراکشی از دیرزمان غلات و مراتع را تهدید و مورد حمله قرار داده و میدهد. جنس Dociostaurus در حال حاضر دارای ۱۹ گونه و ۱۹ زیرگونه می باشد و مهمترین گونه آن D.maroccanus است (سلطانی، ۱۳۵۴)، که ذیلا به شرح آن پرداخته می شود.

ملخ مراکشی نر ۲۰-۲۸ و ماده آن ۲۸-۳۰ میلیمتر طول دارد. رنگ آنها خاکستری متمایل به زرد همراه با نقاط و لکه های تیره رنگ می باشد. سر حشره نسبتا بزرگ و چشمها بیضی شکل است. شاخکها نخوش و کوتاه و تقریبا تا انتهای پشت سینه اول می رسد. وسط پشت سینه اول باریک و آخرین شیار عرضی در بالای این فشردگی سینه قرار گرفته است. بر روی سینه اول در بالا و پائین این فشردگی چهار خط روشن مشخص وجود دارد که مجموعة بشكل علامت ضربدر (×) است. دهانه بالای این علامت تنگ تر و دهانه پائین فراختر می باشد. بالهای روئی از انتهای شکم و انتهای رانهای عقب فراتر می رود.

رانهای جلوئی مخصوصا در ملخ های نر ضخیم و روی سطح بالای رانهای عقبی سه لکه سیاه نمایان است و انتهای آن نیز سیاه رنگ می باشد. تخمهای حشره در کپسولی به طول ۲۰-۳۰ میلیمتر و عرض ۱۷ میلیمتر قرار می گیرد و در هر کپسول ۲۰-۵۰ عدد تخم گذارده می شود. رنگ تخم زرد روشن و طول آن 5 میلیمتر و قطرش 1/2 میلیمتر است. شکل تخم استوانه ای و مانند دانه چاودار می باشد. پوره هائی که به تازگی از تخم خارج می شوند، ۵-۶ میلیمتر طول داشته و به رنگ سیاه متمایل به قهوه ای همراه با نقاط سیاه رنگی می باشند. طول پوره سن پنجم ۱۸-۲۰ میلیمتر و رنگ آن قرمز متمایل به زرد و یک نوار سفید رنگی در طول بدن قرار دارد. ساق پاهای عقبی قرمز رنگ می باشد (1962,Rivnay دواچی، ۱۳۳۳).

ملخ مراکشی به طور کلی در مناطق کوهستانی و یا تپه های نسبتا خشک نواحی مدیترانه شیوع دارد. کشورهای مراکش (مغرب)، الجزایر، تونس، اسپانیا، پرتقال، جنوب فرانسه، جنوب ایتالیا، مجارستان، بلغارستان، سیسیل، یونان، قبرس، ترکیه، جنوب روسیه، سومالی، جزایر قناری اسرائیل، اردن، لبنان، سوریه، عراق، افغانستان و ایران، مناطق انتشار این ملخ هستند(سلطانی، ۱۳۵۴). در ایران ملخ مزبور در استانهای خراسان (سرخس، دره گز، کلات، تربت جام، صفی آباد، سبزوار، دشت دانیال، اخلمد، آغنج، شاهرود و قوری میدان بجنورد)، مازندران (بهشهر) قائم شهر، بابلسر)، گرگان (دشت گرگان، آزادشهر، گلیداغ و گرماب)، آذربایجان شرقی (دشت مغان) لرستان، کرمانشاه (قصرشیرین، نفت شهر، سومار، مهران) خوزستان (بهبهان)، فارس (لار، داراب، جهرم، جویم و فراشبند کازرون)، ایلام (مهران، دهلران) و سمنان شیوع دارد( میرزایانس، ۱۳۴۲ و سلطانی، ۱۳۵۴).

خسارت این آفت بستگی به شرائط میکروکلیمائی هر منطقه و وضع طبیعی و رستنیهای هر محل دارد. ملخ مراکشی در درجه اول آفت غلات می باشد، زیرا در مناطق انتشار این ملخ غیر از گندم و جو، مزارع دیگر کم یافت می شود، ولی در نقاطی که پنبه یا گیاهان صیفی و صنعتی هم باشد، از حمله این حشره مصون باقی نخواهند ماند. ملخ مراکشی از نظر اهمیت و خسارت نسبت به ملخ دریائی در درجه دوم قرار دارد و گاهی میزان صدمه آن در مزارع غلات تا ۸۰٪ هم دیده شده است.

دوره رشد و نمو جنین تخم ملخ مراکشی ۸-۱۰ ماه طول می کشد و در این مدت طولانی که شامل ماههای تابستان و زمستان است تغییرات آب وهوائی فوق العاده ای انجام می پذیرد. به طوریکه مثلا در عراق در زمستان حرارت 7 درجه سانتیگراد و در تابستان ۵۰ درجه سانتیگراد و میزان بارندگی نیز ۵۰-۵۰۰ میلیمتر می باشد. طبق تحقیقات بودن هایمر وشولوف (1951; Bodenheimer, Shulov) که روی فیزیولوژی و اکولوژی تخم ملخ مراکشی انجام شده، تخم ملخ مزبور در دوره تکامل خود چهار فاز یا مرحله را طی می نماید.

مرحله اول شامل شروع رشد ونمو جنین است که بزودی متوقف می شود و این توقف ممکن است چند روز تا یک یا دو ماه طول بکشد. در مرحله دوم، رشد ونمو تخم مجددا شروع می شود و در مرحله سوم تخم مجددا به استراحت و دیا پوز می رود و این مرحله ممکن است تا ۵ ماه طول بکشد ولی در شرائط حرارت و رطوبت مساعد این مدت ممکن است کمتر باشد و بالاخره در مرحله چهارم، تخم با تماس با آب و تحت شرائط حرارت و رطوبت مساعد به تکامل خود رسیده و تفریخ میگردد. بهترین درجه حرارت برای تفریخ تخم ۳۲ درجه سانتیگراد است و در حرارت 12/1 درجه سانتیگراد رشد و نمو تخم متوقف می شود. در نواحی گرم غربی کشور و همچنین در مناطق جنوبی، اولین پوره ها در نیمه دوم اسفندماه ظاهر می شوند ولی در سالهای سرد و بهارهای پر باران خروج پوره ها ممکن است تا نیمه دوم فروردین ماه و اوائل اردیبهشت ماه بتأخیر افتد.

دوره پورگی ملخ مراکشی جمعا ۳۵-۵۵ روز طول میکشد، ولی بعضی از محققین این دوره را ۴۲ روز و یا ۳۳-۴۱ روز تعیین کرده اند. پوره ها حدود ۱۲ روز بعد از خروج از تخم و پس از اولین تغییر جلد تمایل به فاز مهاجری پیدا می کنند و به صورت دسته های منظم درآمده و پیشروی می نمایند. حشره کامل ملخ در اردیبهشت ماه ظاهر شده و نرها پس از ۸-۱۰ روز و ماده ها بعد از ۴ هفته آماده جفتگیری خواهند شد. ملخ های ماده خاکهای بیابانی و سست و همچنین خاکهای اطراف جنگلها را برای تخمریزی انتخاب می کنند. تعداد کپسولهای تخم در هر متر مربع ۳۰۰-۲۰۰ عدد شمارش شده است (1962 ,Rivnay). با توجه به زیست شناسی مذکور، ملخ مراکشی فقط یک نسل در سال دارد. بعضی از تفاوتهائی که بین این ملخ و ملخ دریائی وجود دارد به شرح زیر می باشد:

ا- تخمهای ملخ دریائی در فاز مهاجری فاقد یک دیا پوز اجباری می باشند و جنین بدون هیچگونه وقفه ای به رشد ونمو خود ادامه می دهد. در صورتی که تخمهای ملخ مراکشی چه در فاز انفرادی و چه در فاز مهاجری، دارای دیا پوز اجباری هستند و این دوره تا مدت ده ماه طول می کشد.

۲ – ملخ دریائی در فاز مهاجری خود ممکن است ۲-۳ نسل در سال تولید نماید در حالیکه ملخ مراکشی فقط یک نسل در سال دارد.

۳ – ملخ دریائی قادر است هزارها کیلومتر از مناطق خشک تا نواحی بارانی پرواز نماید در صورتیکه ملخ مراکشی دارای پروازهای کوتاه بوده و در حول و حوش محل طبیعی خود که واجد آب و هوای مشابه هستند فعالیت دارد و پروازهای این ملخ در دوره زندگیش بیش از ۵۰ کیلومتر نبوده، ولی در عراق تا ۲۰۰ کیلومتر نیز پروازهای آن دیده شده است. با توجه به این اختلاف پروازها، ملخ دریائی زندگی مهاجری خود را اغلب در کشورهای دیگر گذرانده ولی ملخ مراکشی فعالیت های موضعی دارد.

۴- ملخ دریائی در سالهایی که میزان بارندگی از حد متوسط معینی کاهش یابد رو به انزوال می رود، در صورتیکه ملخ مراکشی در شرایطی که مقدار باران کمتر از حد معمول نیز باشد قادر به زندگی است (1962 ,Rivnay). برای مبارزه شیمیائی علیه این ملخ آزمایشاتی با معرف سموم والا تون ۹۳۰ به نسبت ۴۰۰ سی سی در هکتار، فنیتر تیون ۹۶٪ به نسبت ۵۰۰ سی سی در هکتار، دورسبان ۴۵۰ به نسبت ۵۵۰ سی سی در هکتار، فایکام ۲۰ به نسبت ۵۰۰ سی سی در هکتار، هوستاتیون ۲۵ به نسبت ۲ لیتر در هکتار و دیمیلین روغنی ۴۵٪ به نسبت ۲۰۰ سی سی در هکتار روی پوره های ملخ بطريق يو – ال – وی توسط حسینی و همکاران (۱۳۷۲) انجام گرفته است و به طور کلی نتیجه دیمیلین بهتر بوده است.

موفقیت در امر مبارزه با ملخ مراکشی به سه نکته یا مرحله زیر بایستی توجه نمود:

۱- شناسائی کامل مناطق نشوونما و کانون های هجوم آفت.

۲ – دیده بانی و تحت نظر گرفتن کانون های مذکور

٣- نابود کردن ملخ ها در کانون های هجوم بمحض مشاهده دسته بندی و پیدایش علائم مهاجرت.

ملخ مراکشی مانند سایر آفات، دارای عده زیادی دشمنان طبیعی بوده، که مهمترین آنها، سارگلوقرمز می باشد که نام علمی آن Pastor roseus است و در نواحی شمال ایران، بالاخص در گرگان بسیار زیاد می باشد.

اهمیت این پرنده بقدری مورد توجه قرار گرفته که در بعضی مناطق خشک آلوده به آفت برای سار از چشمه های نزدیک آب آورده می شود و شاید وجه تسمیه چشمه سارها نیز از همین بابت است. این پرنده عده ای از ملخها را خورده و بقیه را نیز فقط با نوک تیز خود گرفته و قطع می نماید و در واقع سار دارای حس و غریزه دشمنی و کینه توزی به ملخ دارد. از دشمنان دیگر ملخ مراکشی، کلاغ سیاه است که در کرمانشاه مخصوصا از تخم ملخ تغذیه می کند. از بین حشرات نیز شکارگرها و انگلهائی نیز برای ملخ مراکشی شناخته شده است که بیشتر، سوسک های خانواده Meloidae و مگس های خانواده Tachinidae می باشند.