پروانه خوشه خوار گندم

.Hadena basilinea F

.Syn. Parastichtis basilinea F

.Noctuidae, Lep

پروانه خوشه خوار گندم که لارو آن از دانه های خوشه غلات و بالاخص گندم تغذیه می نماید، اولین بار در دنیا در سال ۱۸۵۵ میلادی در وین توسط کولار Collar مشاهده و جمع آوری شده است. در ایران این آفت ابتدا در سال ۱۳۴۰ توسط فرحبخش و یا اقلیدی از منطقه اردبیل گزارش شده است. در اواخر مرداد ماه ۱۳۶۰ این آفت به شدت از روی گندمهای برداشته شده قریه بن واقع در ۳۰ کیلومتری شهرکرد و از داخل کامیونها هنگام تخلیه به وسیله روحانی جمع آوری و توسط نگارنده تشخیص داده شد. این پروانه اصولا به گندم و گاهی اوقات نیز به چاودار، یولاف و ذرت حمله می نماید.

طول پروانه ۳۴-۴۰ میلیمتر و رنگ آن معمولا زرد خاکستری می باشد. بالهای روئی برخلاف سینه دارای شیارهای عرضی عمیقی بطور لکه لکه بوده و یک لکه لوبیائی شکل نیز که نصف آن سفید خاکستری و بقیه قهوه ای تند مایل به سیاه است روی آن دیده می شود. بالهای زیری قهوه ای خاکستری رنگ بوده و رگبالهای نقطه چین که کناره های آن کمی سیاه رنگ است در آنها دیده می شود. تخمها توسط پروانه های ماده پس از جفتگیری روی خوشه گندم گذارده می شود. طول لاروها پس از آنکه یک هفته تغذیه کردند از سه الی چهار میلیمتر تجاوز نمی کند و طول لاروهای کامل ۳۵-۴۰ میلیمتر است. رنگ لارو کامل زرد بلوطی روشن و شفاف و کاملا به رنگ گندمی می باشد و سر آن به رنگ قهوه ای خرمائی و کمی تیره رنگ و سوخته به نظر می رسد. پشت سینه نقطه چینهای سیاه رنگ دیده می شود. بدن لاروها زرد قهوه ای روشن و در وسط پشت بدن لارو خط سفید ران مستقیمی در طول بدن تا انتهای عرض سینه امتداد دارد و در اطراف آن دو نوار پهن کمی تیره رنگ وجود دارد که بطور وضوح و روشن مرئی است. شکم خیلی روشن و حدود مجاری تنفس تیره رنگ است. سر گرد برجسته و قطعه پیشانی فشرده کوتاه و مثلثی شکل کشیده می باشد. پالپ ها طويل و راست و طول آن سه الی چهار برابر قاعده آنها است. هر یک از پاها از نیم دایره ای که از ۱۲ قلاب تشکیل شده محاصره شده است (اقلیدی، ۱۳۴۰).

لاروهای این آفت از دانه های خوشه گندم تغذیه می نمایند و بنا بر گزارش اقلیدی خسارت آفت مزبور در اردبیل در مزارع آبی کمتر از مزارع ديم و یا هراکش است. میزان خسارت این آفت در چند خرمن گندم برآورد گردیده و حدود دو درصد محصول بوده است ولی با توجه به اینکه لارو این افت از اوائل خرداد تا آخر شهریور ماه فعالیت دارد خسارت آن به مراتب بیشتر خواهد بود (اقلیدی، ۱۳۴۰).

در شرایط اردبیل پروانه های این آفت در حدود ۲۵ اردیبهشت ماه ظاهر شده و پس از جفتگیری اواخر اردیبهشت ماه تا اوائل خرداد ماه حشرات ماده تخمهاتی خود را روی برگ و خوشه گندم و بعضی از گیاهان وحشی گرامینه مانند Calamagrostis epigeos قرار می دهند. پروانه ها شبها ظاهر و بطرف نور گرائیده می شوند مخصوصا اگر چراغ را در وسط ظرفی از شیره قند بگذارند، دام خوبی برای مبارزه با این آفت خواهد بود. تخمها بعد از ۱۲-۱۵ روز و در اوایل خرداد تفريخ شده و لاروهای کوچک و زردی بیرون آمده که بطرف خوشه های گندم رفته و خود را در زیر پوششهای دانه مخفی و تدریجا داخل پوششهای داخلی دانه شده و شروع بفعالیت و تغذیه از دانه های گندمهای نارس می نمایند.

در اردبیل از اواسط خرداد درست همان موقعی که گلهای گندم تبدیل به دانه می شوند لاروها ظاهر و از دانه های نارس گندم شروع به تغذیه نموده و تا اواخر شهریور موقع درو محصول و خرمن از دانه های رسیده و خشک گندم تغذیه خود را ادامه می دهند. الاروها پس از تغذیه و تهی کردن دانه گندم آنجا را ترک کرده و روی همان خوشه به دانه های دیگر گندم حمله می نمایند. در موقع انتقال به خوشه های دیگر لارو خود را بیرون انداخته و به وسیله اتاری که می تند آویزان و با سرعت زیادی شروع به تاب خوردن می کند و اغلب بدینوسیله از خوشه ای بخوشه دیگر انتقال می یابد. در حدود ۲۵ خرداد که طول لارو ۱۰ الى ۱۲ میلیمتر است روزها را در پای بوته گندم زیر خاک و یا در داخل غلاف های برگ و کلش بسر برده و عصرها و اغلب ساعات اولیه صبح از گندم بالا رفته و به دانه های گندم روی می آورد و یا زیر دسته های گندم و علفهای هرز رفته و تا مدتی پس از جمع آوری محصول از دانه های ریخته شده روی زمین و دانه های غلات وحشی تغذیه می نماید.

در اردبیل دیده شده که لاروها کلیه مواد نشاسته ای دانه گندم را خورده و اغلب از دانه گندم جز پوست چیز دیگری باقی نمی گذارند. هنگام غروب با تکان دادن بوته های گندم لاروها روی زمین می ریزند. در اواسط روز اگر بوته های گندم را از ریشه بیرون آورده و محل یقه بوته را تکان سختی بدهند، لاروها که داخل یقه گندم جا گرفته اند بیرون می ریزند و چون از نور آفتاب فراری هستند فورا در زیر خاک و کلوخها خود را مخفی می نمایند. در موقع دروی محصول که دسته های گندم را روی زمین توده می کنند، لاروها در زیر آنها جمع شده و تغذیه خودشان را ادامه می دهند. وقتی دسته ای گندم را برای خرمن کردن جمع و حمل می نمایند مقداری از این لاروها در مزرعه و مقداری در بین راه روی زمین ریخته و اگر مقداری باقی مانده و به خرمن انتقال داده شود خیلی جزئی بوده که آنها نیز در نتیجه کوبیدن خرمن و زیر پای حیوانات از بین می روند. لاروها پس از تغذیه کامل در ماههای مرداد و شهریور زمین را سوراخ کرده و در ۵-۶ سانتیمتری عمق خاک رفته و مدت زمستان را در آنجا بسر می برند. بقیه زندگی این آفت از این پس معلوم نیست.

بعضی از متخصصین عقیده دارند این لارو در فصل پائیز به گندمهای جوان حمله ور شده و تا بهار ادامه پیدا می کند و برخی دیگر معتقدند که لاروها در اوایل مهر یا اواخر شهریور ماه در زیر خاک تبدیل به شفیره می شوند و در اوایل اردیبهشت پروانه آن ظاهر می گردد. در بررسیهائی که در محلهای آلوده به این آفت در اردبیل انجام گرفته هیچگونه لاروی در پائیز و زمستان دیده نشده است (اقلیدی، ۱۳۴۰). اقدامات زراعی از قبیل شخم زمستانه، کشت انواع غلات زودرس، کوبیدن فوری گندم پس از برداشت محصول توصیه شده است. ظاهرة سمپاشی مزارع در اواسط خرداد ماه که همزمان با فعالیت لاروهای جوان آفت روی خوشه ها می باشد قابل توصیه است.