ساختمان و مورفولوژی حشرات (Morphology)

حشرات از شاخه بند پایان (Arthropodes) بوده و به دلیل داشتن سر، قفسه سینه، شکم مجزا (nsects!) و سه جفت پای سینه ای (Hexapoda) از بند پایان متمایز می گردند. تعداد حلقه ها یا بندهای بدن حشرات مجموعة ۲۱ عدد است که به ترتیب ۶ حلقه سر، ۳ حلقه قفسه سینه و ۱۲ حلقه شکم را تشکیل می دهد.

جلد بدن در حشرات به منزله اسکلت خارجی است و بدن را در برابر عوامل نامساعد طبیعی محفوظ نگه می دارد، از خیس شدن در آب، خشک شدن در نتیجه تبخیر زیاد، حمله عوامل بیماریزا، صدمات و ضربات خارجی مصون می دارد و به حشرات امکان زندگی در شرائط بسیار متفاوت محیط خارج را می دهد.

جلد از دو طبقه کوتیکول و هیپورم تشکیل یافته، طبقه کوتیکول خود به سه لایه کوتیکول روئی، میانی و درونی تقسیم می شود. هیپورم زیر کوتیکول درونی قرار گرفته و محتوی رنگدانه های مختلف و غدد ترشحی جلدی است. سطح خارجی بدن حشرات دارای تزئینات مخصوصی مانند خار، مو، فلس، دندانه، برجستگی های کنگره ای و دکمه ای و یا به صورت شاخ است و گاهی این برجستگی ها به رشته های عصبی مربوط بوده و زائده های حسی را به وجود می آورند.

سر (Caput) و ضمائم آن

سر در حشرات به اشکال مختلف مثلثی، کروی، استوانه ای، بیضوی و قلبی دیده می شود. کپسول سر به صورت قطعه واحدی است که محتوی مغز و ماهیچه های شاخک و آرواره ها است.

قسمت های مختلف سر و محل استقرار آنها:

۱ – فرق سر (Vertex) در قسمت فوقانی سر

۲ – پشت سر (Occiput) بین سر و گردن

۳- گلو (Galea) قسمت تحتانی دهان و بعد از سر

۴- گیجگاه (Tempora) پشت چشم مرکب

۵- گونه (Gena) طرفین سر و زیر چشم های مرکب

۶۔ پیشانی (Front) بین دو چشم مرکب و گونه ها

۷- قطعه زیر پیشانی (Clypeus) بعد از پیشانی

۸ – اعضای حسی که شامل یک جفت شاخک، یک جفت چشم مرکب و ۱-۳ عدد چشم ساده است

۹ – قطعات دهان (Mouth prats)

۱۰ – گردن (Cervix) حد فاصل بین سر و قفسه سینه

شاخک ها (Antenna)

آنتن یا شاخک عضوی است حسی که در تمام حشرات باستثنای حشرات راسته بی شاخکان و بعضی از لاروها در جلوی سر وجود دارد. شاخکها دائما در حرکت هستند و یکی از حساسترین اعضای بدن و مجهز به ضمائم حسی مختلف نظیر حس شنوائی، چشائی، بویائی و تماسی می باشند و از تعدادی مفصل تشکیل یافته که از نظر شکل و اندازه یکنواخت نمی باشند. هر شاخک مطابق شکل زیر از سه قسمت اسکاپ (Scapus) پدیسل (Pedicellus) و تاژک (Flagellum) تشکیل یافته است.

شکل شاخک در راسته ها و گروه های مختلف رده حشرات متفاوت است و یکی از راههای تشخیص حشرات از روی شکل شاخک و تعداد مفصل آنها می باشد. سیزده نوع شاخک در حشرات دیده می شود که مطابق شکل زیر شامل اشكال دوکی، نخی، تسبیحی، موئی، چماقی، سنجاقی، اره ای، زانوئی، ورقی ، شانه ای، میله ای، مودار و پروش می باشند.

قطعات دهانی

در حشرات قطعات دهانی شامل لب بالا (Labrum) ، یک جفت آرواره بالا (Mandible) یک جفت آرواره پائین (Maxilla) و لب پائین (Labium) است. این قطعات بسته به رژیم غذائی و فیزیولوژی گونه های مختلف متفاوت بوده و به صورت تیپ های ساختمانی گوناگون در آمده اند. این تیپ ها شامل تیپ ساینده Chewing (راست بالان، سخت بالپوشان، لارو پروانه ها و غیره)، تیپ مکنده Siphoning ( پروانه ها)، تیپ Piercing ( پشه ها)، تیپ لیسنده Sponging (مگس خانگی) و تیپ مختلط Chewing – Lapping (زنبور عسل) می باشند.

قفس سینه (Thorax) و ضمائم آن

قفس سینه از جلو به گردن و از عقب به شکم اتصال دارد و از سه حلقه پیش قفس سینه (Prothorax)، میان قفس سینه (Mesothorax) و پیش قفس سینه (Metathorax) تشکیل یافته و در حشرات بالدار دومین و سومین حلقه قفس سینه مجهز به بال می باشد.

پاها (Legs)

پاها از ضمائم قفس سینه و عضو اصلی حرکت و راه رفتن حشرات است و بسته به شرائط زندگی حشره تغییرات ساختمانی در آنها مشاهده می شود. هر پا مطابق شکل زیر از قسمت های مختلف تشکیل یافته است. تعداد پاهای سینه ای در حشرات سه جفت (۶ عدد می باشد) و از این جهت آنها را شش پایان Hexapoda) می نامند.

رشد قسمت های مختلف پا در حشرات یکسان نبوده و بر حسب محل زندگی و نوع فعالیت حشره متفاوت است و انواع عمده آنها شامل پاهای دونده (سوسری ها)، پاهای رونده (سوسک ها، پاهای کننده (آبدزدک ها)، پاهای جهنده (ملخها)، پاهای شکاری (شیخک) و پاهای شناوری (سن های آبزی).

بالها (Wings)

حشرات معمولا دارای دو جفت بال هستند که در طرفین حلقه دوم و سوم قفس سینه به بدن متصل می باشند و رشد و ساختمان آنها بسته به محل زندگی و نوع حشره فعالیت متفاوت است. بالها به دو صورت غشائی و کیتینی می باشند بالهای غشائی شفاف و نرم و رگ بندی آنها مشخص است و بالهای کیتینی که در راسته سخت باليوشان وجود دارد در عمل پرواز دخالت نداشته و فقط برای حفاظت بالهای زیرین بکار می رود و جنس آنها کیتین و سخت ورگ بندی آنها نامشخص است. تزئینات بالها در حشرات مختلف متفاوت است، چنانکه بال پروانه ها مجهز به فلس های رنگارنگ و بال زنبورها شفاف و فاقد رگ بندی زیاد و بر عکس در بال توریها رگ های طولی و عرضی بال زیاد می باشد. گاهی بالها دارای موها و کرکها و ریشکهائی هستند مانند بال تریپس ها. رگ های هر بال دارای اسامی مشخصی هستند که در کنار شکل زیر ذکر گردیده است.

شکم (Abdomen) و ضمائم آن

شکم سومین قسمت بدن حشره می باشد و به اشکال استوانه ای، پهن، گرد و یا در طرفین کتابی دیده می شود. تعداد حلقه های آن در حشرات مختلف متفاوت است، از ۶ حلقه در حشرات پست تا ۱۲ حلقه در بالدارها متغیر است و شکم محتوی دستگاه گردش خون، لوله گوارشی، دستگاه عصبی و دستگاه تناسلی و دستگاه دفعی است. هر حلقه شکم از دو نیم حلقه پشتی و شکمی تشکیل یافته که بوسیله قطعات پهلوئی به یکدیگر متصل می گردند و منافذ تنفسی در این قطعات قرار دارند. حلقه های شکم معمولا سخت و بندرت پوشیده از مو، کرک، فلس و تزئینات دیگر هستند. در حشرات کامل شکم مجهز به اعضای تناسلی و جفتگیری است.

حلقه های شکم در بعضی از حشرات مجهز به پیوست هائی هستند. چنانچه در لارو یک روزه ها و بهاره ها هفت حلقه شکم مجهز به پیوست های تنفسی می باشند. در لارو پروانه ها و بعضی از زنبورها استرنیتهای شکم مجهز به تعدادی پاهای دروغی بنام پاهای شکمی هستند که ساختمان مفصلی ندارند و بصورت برآمدگی هائی می باشند. انتهای شکم در بعضی حشرات مجهز به یک جفت زائده بنام سرسی (Cerci) می باشد.