شرح گیاه

گیاهی علفی از خانواده جعفری، به ارتفاع 30 تا 60 سانتی متر و دارای ساقه راست شفاف و کم و بیش شیاردار است. برگهای آن بر دو نوع متمایز یکی در قاعده و منقسم به قطعاتی با لوبهای کم عمق و دندانه دار و دیگری در طول ساقه و دارای پهنکی منقسم به رشته های باریک و نخی شکل است گلهائی کوچک، ریز، به رنگ سفید یا صورتی و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد. چتر اصلی آن فاقد انولوکر ولی چترهای فرعی آن دارای زائده هائی در پایه خود است. مادگی آن شامل تخمدانی در خانه و میوه اش دو فندقه ای است. قست مورد استفاده گشنیز، میوه آن است که به غلط مانند سایر گیاهان این تیره دانه خوانده می شود. میوه گشنیز مرکب از دو مریکارپ و دارای ظاهری تقریباً کروی است. رنگ آن مایل به زرد، سطح آن عاری از تار و بوی آن در حالت تازه نامطبوع و شبیه بوی ساس است.ولی تدریجاً این بو از بین می رود و مطبوع می گردد. شکل ظاهری میوه ، رنگ و مواد متشکله آن بر حسب محل پرورش گیاه و نژادهای آن با یکدیگر فرق دارد.

نیاز اکولوژیکی

گشنیز گیاهی است نور پسند و در طول رویش به مقدار زیادی نور نیازمند است.. بذور و پس از رویش قادرند تا سرمای 8- تا 10- درجه سانتیگراد راتحمل کنند. گیاهان در مراحل اولیه رشد یعنی در مرحله 4 تا 6 برگی درجه حرارتهای بسیار پائین (16- تا 18- درجه سانتی گراد) را بدون هیچ آسیبی تحمل می کنند.بااین حال درجه حرارت مطلوب از بدو سبز شدن تا کامل شدن میوه 18 تا 20 درجه سانتی گراد می باشد. اگر چه بذور در 4 تا 6 درجه سانتی گراد جوانه می زنند ولی دمای مطلوب برای جوانه زنی آنها 12 تا 15 درجه سانتی گراد است.گیاهان در طول رویش نیاز به چند مرحله آبیاری دارند که مهمترین آنها عبارتند از 35 تا 45 روز ، 60 تا 70 روز، 80 تا 90 روز و بالاخره 100 تا 110 روز پس از رویش بذور.خاکهای مناسب برای کاشت این گیاه خاکهای با بافت لومی می باشد.PH خاک برای کشنیزبین 9/4 تا 2/8 مناسب می باشد.

آماده سازی خاک

برای کشت گشنیز به صورت یک محصول بهاره، فصل پائیز هنگام آماده ساختن زمین، افزودن 60 تا 70 کیلوگرم ازت، 80 تا 100 کیلوگرم اکسید فسفر و 40 تا 50 کیلوگرم اکسید پتاس به خاکهایی که در آنها گشنیز کشت می شود،ضروری است. پس از افزودن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه با انجام شخم مناسب آنها را به عمق 25 تا 30 سانتی متری خاک فرو می برند. شخم در فصل بهار مناسب نیست زیرا از رطوبت خاک به نحو چشمگیری کاسته می شود و رویش بذر را کاهش میدهد. در فصل بهار بستر خاک را برای کشت گیاه آماده می نمایند. افزودن 10 تا 15 کیلوگرم در هکتار ازت و 15 تا 20 کیلوگرم در هکتار فسفر در فصل بهار هنگام کشت بذور نقش عمده ای در افزایش عملکرد خواهد داشت. هنگام کاشت،خاک باید مرطوب و زمین صاف و فاقد هر گونه پستی و بلندی باشد. برای کشت گشنیز به صورت یک محصول پائیزه زمین را در اولین فرصت بعد از برداشت محصول قبل تا اول پائیز شخم متوسطی می زنند. پس از تسطیح کود پاشی نموده و زمین را برای کاشت گیاه آماده می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان کاشت گشنیز متفاوت است و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه دارد. گشنیز معمولاً به صورت بهاره و پائیزه کشت می شود.در کشت بهاره زمان مناسب کاشت اوایل بهار (فروردین) و هنگامی که درجه حرارت خاک (تا عمق 5 تا6 سانتی متر) به 7 تا 8 درجه سانتی گراد برسد. عده ای معتقدند برای افزایش عملکرد میوه، پائیز (مهر – آبان) مناسبترین زمان برای کاشت گیاه می باشد. آنها همچنین اظهار می دارند چنانچه هدف از کشت استحصال پیکر رویشی گیاه باشد کشت بهاره مناسب تر است.بذور در ردیف هایی به فاصله 25 تا 30 سانتی متر کشت میشوند. در فواصل کمتر (12 تا 15 سانتی متر) گیاهان روی یکدیگر سایه می اندازند و نه تنها شرایط را برای ابتلاء گیاهان به بیماریهای قارچی آماده می کنند بلکه سبب کاهش عملکرد میوه نیز میشوند.مقدار بذر 16 تا 20 کیلوگرم در هکتار مناسب است. عمق بذر گشنیز در موقع کاشت 4 تا 5 سانتی متر باید باشد. در هر متر طول ردیف 50 تا 70 بوته مطلوب می باشد.

کاشت

برای افزایش قوه رویشی پیشنهاد می شود بذور به مدت 12 تا 24 ساعت در دمای آزمایشگاه در آب خیسانده شود. برای کاشت گشنیز از دو روش دست پاش و ردیف کار استفاده می شود در روش دست پاش پس از مخلوط کردن بذور با خاک نرم(برای اینکه بذور با خاک پوشانده شوند) آنها را در زمین مورد نظر می پاشند. در ردیف کاری با استفاده از ردیف کار غلات بذر را در ردیفهای مورد نظر کشت می کنند. پس از کاشت بذور زمین آبیاری مناسبی می شود تا شرایط برای جوانه زنی آماده گردد.

داشت

در زمینهایی که گشنیز کشت می شود مبارزه با علف های هرز ضروری است در سطح وسیع کشت از علف کشهای شیمیایی مانند مرکازین و آفالون استفاده میشود. قبل از کاشت می توان 4 تا 5 کیلوگرم در هکتار از هر کدام مصرف نمود. گیاهان در طول رویش ممکن است از آفات و عوامل بیماریزای قارچی یا باکتریایی آسیب ببینند، از این رو مراقبت از گیاهان در طول رویش ضروری است. از مهمترین بیماریهای قارچی گشنیز قارچ لکه برگی (Ramularia coriandri) سفیدک پودری (powdery mildew) گونه های مختلف جنس فوزاریوم (fusarium coriamdri F. axysporum) قارچ ایجاد زنگ (puccinia petroselini) گال ساقه (stem gall) می باشد. آفات معمولاً در مرحله گل دهی به گیاهان حمله کرده و خسارت وارد می کنند. با تناوب کشت صحیح می توان از ابتلای گیاهان به بیماریهای قارچی به شکل بارزی جلوگیری نمود از دی متوآت (Dimethoate)، فسفامیدون (phosphamidon) و اندوسولفان (Endosulphan) می توان به عنوان آفت کشهای مناسب نام برد. از آنجائیکه حشرات و بخصوص زنبور عسل به گرده افشانی کمک می‌کنند باید در شب که تراکم جمعیت زنبورهای عسل کمتر است از این آفت کشها استفاده نمود.

برداشت

گیاهان 115 تا 125 روز پس از کاشت به میوه می نشینند : برداشت محصول در یک یا دو مرحله و توسط ماشین برداشت صورت می گیرد. برداشت در یک مرحله : این روش زمانی انجام می گیرد که میوه رسیده و رطوبت آن کمتر از 30 درصد باشد. برداشت در یک مرحله مناسب نیست زیرا سبب کاهش محصول به مقدار 20 تا 25 درصد می گردد. برداشت در دو مرحله : برداشت محصول طی دو مرحله مناسب تر است و هنگامی آغاز میشود که 30 تا 40 درصد میوه ها رسیده باشند. در این مرحله ساقه ها سبز هستند. ابتدا ساقه های حامل چتر را به طول 20 تا 25 سانتی متر می برند ( در این مرحله رطوبت میوه ها به 40 تا 50 درصد می رسد).سپس اندامهای بریده شده را روی زمین قرار می دهند و 4 تا 5 روز بعد آنها را جمع آوری و بوجاری می نمایند.اگر رطوبت دانه ها بیش از 12 درصد باشند باید آنها را پس از تمیز کردن خشک نمود. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن میوه ها 40 درجه سانتی گراد میباشد.عملکرد میوه 8/0 تا 1 تن در هکتار است که از آن 10 تا 15 کیلوگرم اسانس استخراج می شود.

دامنه انتشار

دامنه انتشار اغلب نواحی کشور بخصوص : آذربایجان : تبریز ، کرمانشاه ، اطراف آبادان بلوچستان : سرباز،جنوب غربی ایران ،بوشهر و برازجان کرمان، مرکزایران،قزوین،یزد:دره افشار اطراف در شیرکوه

منبع : دانشنامه ملی رشد – واحد علوم گیاهی