مگس گلرنگ

Acanthiophilus helianthi Rossi

Trypetidae, Dipt

یکی از آفات مهم گلرنگ در ایران مگس گلرنگ است که مخصوصا در نواحی شمالی کشور و در شهرستان ساری و قائم شهر و همچنین در ورامین شیوع دارد. این آفت ابتدا در سال ۱۳۴۴ در مزرعه اصلاح و تهیه نهال و بذر ساری ملاحظه شده است. خسارت آفت مربوط به لارو آنست که ابتدا از قسمتهای نرم برگ می خورد و بعد به بذر حمله کرده و محتویات بذر را از بین می برد. گاهی قسمت عمده بذرها را نابود می نماید. طول بدن مگس ۴-۵ میلیمتر و عرض بدن با بالهای باز ۱۱-۱۰ میلیمتر است. رأس بالها دارای نقش ونگار تیره رنگ است. خرطوم کوتاه و یک مفصلی است. بدن خاکستری و تا حدودی مایل به سبز، شکم قهوه ای تیره و مستور از موهای انبوه خاکستری است. تخمریز ماده سه مفصلی و مفصل انتهائی آن نیزه مانند است. لارو بدون پا و بطرف سر باریک شده است. در سر لارو قطعات دهان (قلابهای آرواره) از روی پوست نمایان است. تخم ها سفید و دوکی شکل است و در زیر برگچه های گل گذارده می شود. افراد نر و ماده مگس به سهولت قابل تشخیص هستند، بدین ترتیب که مگس ماده دارای تخمریز بلند و مگس نر بدون تخمریز است. چشم ها به رنگ سبز متالیک و درشت می باشد. تخم مگس دوکی شکل و سفید شیری شفاف است. سر تخم طویل شده و فوق العاده باریک می شود. طول آن حدود یک میلیمتر است. در منظره خارجی تخم یک شکاف افقی دیده می شود که در آن ترشحات شیره مانندی وجود دارد و پس از خشک شدن این ماده، شکاف مشخص می گردد. شکاف مزبور قهوه ای است. لارو مگس گلرنگ مانند لارو سایر مگسها بدون پا و در ناحیه سر باریک می گردد. بدن لارو از ۱۲ حلقه تشکیل شده و حلقه های وسط قطور است. حلقه ها در قسمت شکمی فشرده تر و چین خورده و در قسمت پشتی صاف است. حلقه آخر بدن پهن بوده و دارای دو لکه قهوه ای رنگ در قسمت پشتی، رنگ لارو شیری و در حالت کامل ۵-۶ میلیمتر و قطر آن ۲ میلیمتر است. رنگ شفیره ابتدا زرد رنگ و بعدا قهوه ای متمایل به سیاه می گردد ( میرزائی، ۱۳۴۹).

مگس گلرنگ در ایران اکنون در تمام جاهایی که گلرنگ کشت می شود شیوع دارد و تا کنون از استان مازندران، کرج، ورامین، اصفهان، شیراز، خوزستان، داراب، گرگان و مغان گزارش شده است. حشرات ماده پس از جفتگیری تخم های خود را بطور دسته جمعی در داخل قوزه گلرنگ قرار می دهند. لاروهای جوان پس از خروج از تخم وارد قوزه شده و شروع به تغذیه از دانه های گلرنگ می کنند. بدین ترتیب که ابتدا مگسهای ماده به وسیله تخمریز خود ۲-۳ برگچه اطراف قوزه را سوراخ نموده و سوراخهایی که به وسیله لاروهای جوان ایجاد می گردد ریز و بتدریج هر چه لارو پیش می رود سوراخ ها نیز بزرگتر می شود. لاروها از قسمت کناری به قسمت مرکزی و پائین قوزه یعنی روی طبق قوزه حرکت می نمایند و در سر راه خود کانالی ایجاد نموده و دانه ها را سوراخ می کنند و از محتویات آنها تغذیه می نمایند.

اگر دانه های گلرنگ درشت باشند، لارو قسمتی از آن را می خورد و قسمی را نیز باقی می گذارد و وارد دانه دیگری می شود ولی اگر دانه ها کوچک و انارس باشند لارو تمام آن را مورد تغذیه قرار می دهد. طول حفره حاصله توسط لارو در قوزه 1/5-1 سانتیمتر است در داخل هر حفره چندین لارو وجود دارد و دانه های مبتلا از بین می رود. اگر حمله آفت شدید باشد میزان خسارت به ۹۰ درصد می رسد. هم اکنون مگس گلرنگ یکی از عوامل محدودکننده این کشت در ایران می باشد (میرزائی، ۱۳۴۹). مگس گلرنگ زمستان را به صورت لارو در داخل لانه ای که از رشته های باریک درون قوزه درست می کند بسر می برد. در شرایط آب وهوائی کرج حدود اواسط تیرماه حشرات کامل نر و ماده مگس در مزرعه ظاهر شده و شروع به پرواز می نمایند. در این تاریخ فوزه های گلرنگ به تازگی تشکیل شده و ابتدای تشکیل شدن دانه های گلرنگ می باشد. مگسها در ساعات گرم روز در زیر برگچه های اطراف قوزه ها و الابلای برگها پنهان شده و بی حرکت باقی می مانند. مگسهای نر و ماده ضمن پرواز جفتگیری کرده و مدت جفتگیری 1-1/5 دقیقه طول می کشد. مگسهای ماده پس از جفتگیری تخمهای خود را وسیله تخمریز نازک و بلند خود در قسمت پائین روی قوزه های تازه قرار می دهد. هر حشره چند بار و هر بار ۶-۲۲ عدد تخم می گذارد. تخمها در شرایط مساعد پس از ۲-۴ روز تفریخ می شود. دوره لاروی ۱۰-۱۵ روز به طول می انجامد. لاروهای مگس پس از تکمیل در داخل قوزه تبدیل به شفیره می شود. دوره شفیرگی ۸-۱۲ روز است. این مگس در شرائط کرج و قزوین و ورامین ۲-۳ نسل در سال دارد ولی تعداد نسل آن در گرگان و نواحی شمال کشور معلوم نیست (میرزائی، ۱۳۴۹).

بهترین راه مبارزه با مگس گلرنگ کشت ارقام مقاوم می باشد. طبق تحقیقات پروین در ورامین ارقام دیرکاشت نسبت به ارقام زود کاشت آلودگی بیشتری در برابر مگس نشان داده اند. بنابراین اگر گلرنگ را در اوائل بهمن ماه بکاریم که اوائل اردیبهشت ماه به قوزه برود چون با دوره فعالیت مگس تطبيق ندارد محصول از خطر آفت نسبتا مصون باقی خواهد ماند. همچنین ارقام خاردار نسبت به ارقام بی خار مصونیت بیشتر دارند و واریته های صمغ دار چون مزاحمتی برای فعالیت الاروها فراهم می سازد مقاوم ترند. حمید ثامنی (۱۳۵۸) بررسیهائی را در زمینه مقاومت چند رقم گلرنگ انجام داده است و در بین ارقام آزمایش شده واریته های شماره های ۳۶، ۱۲۴، ۲۲۶، نسبت به سایر واریته ها نسبتا مقاوم بوده است.