شپشک ریشه گندم

.Porphyrophora triticit Bod

Margarodidae, Hom

Eng. Ground pearls

شپشک ریشه گندم در ایران ابتدا در سال ۱۳۴۱ توسط فرحبخش گزارش شده و سپس در سال ۱۳۶۳ توسط صفرعلیزاده و بهادر از مزارع گندم دیم همدان جمع آوری و مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر ایران آفت در کشورهای ترکیه و سوریه نیز انتشار دارد. در ایران در استانهای همدان، کردستان، آذربایجان و کرمانشاه وجود دارد.

این شته پس از تفریخ از تخم روی ریشه گندم (محل پنجه زنی) مستقر شده و با تغذیه از شیره گیاهی میزبان موجب ضعف بوته ها و مانع پنجه زدن و رشد طبیعی آنها می گردد. کلیه بوته های آلوده اكثر انشعابات خود را از دست می دهند. بوته های مورد حمله نسبت به بوته های سالم از قدرت رویش فوق العاده کمتری برخوردار بوده و به صورت علنی درآمده و رنگ آنها نیز بتدریج به زردی می گراید بنحوی که بوته های آلوده در مزارع به سهولت قابل تشخیص می باشند.

اغلب بوته های آلوده به مرحله باروری و خوشه دهی نمی رسند و بوته هائی که باین مرحله می رسند اولا طول آنها بسیار کمتر از بوته های سالم بوده و ثانيا پنجه زنی آنها نیز بمراتب کمتر از بوته های سالم می باشد، ثالث طول سنبله های آنها نیز تقریبا نصف طول سنبله های سالم است، رابعا تعداد کل دانه های یک بوته آلوده تقریبا بطور متوسط یک پنجم تعداد دانه های یک بوته سالم می باشد. با توجه به مراتب فوق و مقایسه رشد بوته های آلوده و سالم خسارتی که توسط این آفت به مزارع گندم وارد می گردد کاملا مشخص می باشد.

آفت مزبور تاکنون فقط در مزارع ديم مشاهده شده و به نظر میرسد که زمینهای شنی رسی جهت فعالیت آن مناسبتر می باشد. این آفت علاوه بر گندم و جو از روی ریشه علفهای هرز .Cardaria draba, Cynodon dactylon, Bromus tectorum, Boissiera sp و .Agropyron sp نیز جمع آوری گردیده است. براساس مطالعات کارشناسان ایکاردا در سوریه در سال ۱۹۸۵ میزان خسارت این شپشک روی جو زیادتر و ۱۷- ۵۱ درصد و روی گندم 0/57- 1/85 درصد می باشد (1991 ,Miller). در مزارع کردستان در سال ۱۳۶۹ حداکثر آلودگی مزارع 12/5 درصد با تعداد ۸۱ پوره سن یک در مترمربع بوده و در سال ۱۳۷۰ حداکثر آلودگی 45/27 درصد با ۹۳ پوره سن ۱ که در متر مربع شمارش شده است.

از عوامل مهم گسترش آلودگی در چندساله اخیر فراهم شدن امکانات تغذیه در سال آیش بوده که به دلیل تاخیر در برداشت و دانه ریزی کمباین در هنگام برداشت غلات و رویش تک بوته های گندم در اراضی آیش می باشد که حشره قادر به تغذیه و تکمیل سیکل زندگی خود شده و آلودگی مجدد مزرعه را در سال کشت فراهم می نماید. تخم این شپشک قرمز رنگ، بیضوی و اندازه آن 0/25×0/7 میلیمتر است. حشره سه مرحله پورگی دارد. پوره سن اول ارغوانی رنگ، کشیده، بیضوی و 0/5-2 میلیمتر طول دارد و شاخک آن ۵ مفصلی و دارای سه جفت پای صدری نیز می باشد که در انتهای هر پا یک ناخن وجود دارد. پوره سن دوم به شکل سیست (Cyst) می باشد، قرمز ارغوانی رنگ، بیضوی، بدون پا و به طول ۳-۵ میلیمتر است.

پوره سن سوم نیز قرمز رنگ، تخم مرغی و به طول ۳-۵ میلیمتر است. از نیمه دوم اردیبشهت ماه به بعد تغذیه آفت کاسته شده و بدن آن نیز شفافیت خود را کم کم از دست داده رنگ آن کدر و تیره می شود. در این مرحله حشره کامل در درون سیست فرم گرفته و اندامهای آن بتدریج تشکیل می گردد. ماده های بالغ بدنشان بندبند مشخص و اغلب پوشیده از ماده مومی می باشد. افراد نر بالدار نیز بدنشان از نه بند تشکیل یافته و دارای چشمهای مرکب نیز می باشند. طول آنها ۳-۴ میلیمتر است.

حشره ماده زمستان را به صورت پوره های سن اول سپری کرده و در اوایل بهار با مساعد شدن شرائط اقلیمی محیط، روی ریشه از شیره گیاهی تغذیه می کند، پوره پس از گذراندن مرحله سن یکم در مرحله دوم پورگی به شکل حبابی به نام سیست (Cyst) درآمده سپس تبدیل به حشره بالغ می شود. حشرات بالغ در اواخر اردیبهشت ماه و دهه اول خرداد ماه ظاهر و بعد از چند روز فعالیت در حالیکه تارهای سفیدی دور خود ترشح می کنند تخمهای خود را در لابلای تارها و در کلوخهای سخت و بهم فشرده می گذارند. هر حشره ماده حداکثر ۲۸۴ و حداقل ۲۴ عدد تخم می گذارد. تخمها پس از حدود چهار ماه تفریخ می شود. این شپشک فقط یک نسل در سال دارد صفرعلیزاده و بهادر، ۱۳۶۵).

شپشک مذکور بهر دو طریق جنسی و دخترزائی می تواند تولید مثل نماید ولی اکبری نوشاد (۱۳۷۲) می نویسد: هر چند حشره نر در دوره زندگی آفت ظاهر می شود ولی چون ظهور افراد نر و ماده همزمان نبوده و حشرات ماده زودتر از حشرات نر در طبیعت ظاهر می گردند لذا تولیدمثل شپشک ریشه گندم عموما به صورت بکرزائی از نوع نر و ماده زائی (Parthenogenes deuterotoque) انجام می یابد. حشره نر یک سن پورگی بیش از حشره ماده دارد. با کاشت سه رقم گندم امید، سبلان و سرداری در محل مطالعات بیواکولوژیکی آفت در آذربایجان شرقی مشاهده گردیده که رقم گندم سرداری از آلودگی بیشتری برخوردار بوده و نسبت به آفت مذکور حساستر می باشد.