سرخرطومی یونجه

Hypera postica Gyllenhall

,Syns. Hypera variabilis Herbst, Phytonomus variabilis Herbst

Phytonomus posticus Gyllenhall

.Curculionidae, Col

Eng. Alfalfa weevil

یکی از آفات مهم یونجه در ایران سرخرطومی برگ یونجه بوده که در اکثر مناطق یونجه کاری کشور شیوع دارد و در ایران ابتدا در سال ۱۳۱۷ توسط افشار گزارش و شرح داده شده است. این آفت در اکثر مناطق یونجه کاری کشور انتشار دارد و جزء آفات کلیدی این زراعت می باشد. در اصفهان زارعین به آن خنج یا لهه می گویند. این حشره گاهی به شبدر، لوبیا، سوژا و پنبه نیز حمله می کند (فرحبخش، ۱۳۴۰).

حشره کامل این آفت سرخرطومی نسبتا کوچکی است بطول ۵ تا ۷ میلیمتر و پهنای آن در عریضترین قسمت بدن در حدود 3/5 میلیمتر است. رنگ آن از قهوه ای تا خاکستری مایل بسياه تغییر می کند. این حشره دارای خرطومی است بطول 2/5 میلیمتر که پوشیده از کرکهائی برنگ سفید کمرنگ است. در دو طرف خرطوم شیاریست بطول تقریبی 1/2 میلیمتر که بند اول شاخک در آن قرار می گیرد. شاخک زانوئی شکل و از ۱۲ بند تشکیل شده است. روی شاخک نیز تعداد بسیاری کرک برنگ سفید مایل بزرد دیده می شوند. ابتدای بندهای اول و دوم نازک است و در انتها یکمرتبه قطور می شود و این تغییر شکل تا بندهای انتهائی بخوبی محسوس است. بر روی سر حشره دو چشم مرکب به رنگ سیاه با جلای فلزی وجود دارد که بیضی شکل است. در ناحیه سر بجز چشم ها بقیه نقاط پوشیده از موهای ظریف به رنگ زرد روشن است.

سینه اول دو نوار سیاه رنگ به عرض تقریبی یک میلیمتر وجود دارد که به وسیله نوار سفید نازکی از هم جدا می شوند این نوار درست در امتداد خرطوم حشره است). طول بالپوشها 3/5 برابر عرض آنهاست. روی بالپوشها و در امتداد نوار پشت سینه اول نواری بهمان رنگ کشیده شده است و تا دوسوم طول بالپوش امتداد دارد و انتهای آن باریکتر از ابتدای آن است. روی هر بالپوش نقاط کم عمقی وجود دارد که تشکیل شیارهایی را می دهند و روی آنها خارهائی وجود دارد که تشکیل ردیف های منظمی را می دهند و فاصله آنها از یکدیگر 0/2 میلیمتر است. روی هر یک از بالپوشها تعداد بسیاری مو وجود دارد که بطور خوابیده قرار گرفته اند و در بعضی از نقاط بالپوشها موهای خار مانندی که بلندتر از موهای اولیه می باشند دیده می شود.

بالپوشها در انتهای بدن قوسی شکل هستند. شکم حشره از پنج حلقه تشکیل شده است. پنجه ها چهار بندی است که بند چهارمی کشیده تر از سه بند اول است و در انتها بدو ناخن ختم می شود. بند سوم دو شاخه ای است و بند چهارم از وسط آن بیرون می آید بالهای زیری در این حشره بخوبی رشد کرده و طول آن دو برابر طول بالپوشها است و در حالت عادی سه بار تاخورده و زیر بالپوش قرار می گیرد. از نظر ظاهری طول حشرات ماده معمولا اندکی از نرها بیشتر است ولی مشخص اصلی ساختمان حلقه انتهایی شکم است بدین معنی که انتهای حلقه آخری بدن در ماده ها صاف است در صورتی که در نرها شکستگی پیدا می کند. تخمهای این حشره به رنگ لیموئی مایل بزرد یا پوسته شفاف هستند و طول آنها بین 0/4 تا 0/55 میلیمتر است و عرضشان تا 0/3 میلیمتر می رسد و شکل آنها بیضی است.

تخم پس از مدتی در اثر نشوونمای جنین در داخل آن تغییر رنگ می دهد بدین طریق که رنگ زرد لیموئی بتدریج کدر شده تا اینکه بالاخره در موقع تفریخ به رنگ تیره در می آید. لارو این آفت Curculioniforme و بدون پا می باشد و دارای چهار سن است. لارو سن اول در حدود 1/2 میلیمتر طول دارد. رنگ آن سفید شیری و بدن آن از ۱۲ بند تشکیل شده. سر آن قهوه ای روشن است و در روی آن علامتی به شکل V و به رنگ سفید وجود دارد که سه شاخه آن با هم برابر هستند. در پشت سینه اول لکه مثلثی شکل دیده می شود که توسط یک نوار سفید از وسط بدونیم تقسیم می گردد. در روی بدن لارو موهائی به رنگ بدن دیده می شود که تعداد آنها در هر حلقه ۸ عدد است (۴ عدد در پشت و ۴ عدد در طرفین). محل رویش این موها به رنگ قهوه ای روشن است. لارو سن دوم به طول سه میلیمتر و تمام مشخصاتی مانند لارو سن اول است فقط رنگ آن زرد مایل به سبز می شود. لارو سن ۳ به طول ۶ میلیمتر و رنگ آن سبز روشن است تعداد موهای روی بدن زیادتر از سنین قبلی است. لارو سن چهارم به طول ۱۲ میلیمتر و کاملا سبز رنگ است.

نوار سفیدی در وسط پشت آن از ابتدا تا انتهای بدن کشیده شده است در کلیه مراحل لاروی روی هر یک از حلقه های بدن در زیر شکم یک جفت برآمدگی نسبتا بزرگ وجود دارد که عمل حرکت رو به وسیله آنها انجام می شود. وجود این برآمدگی ها مخصوصا در سنین آخر باعث می شود که اغلب لارو این سرخرطومی را با لارو پروانه ها اشتباه کنند. به خصوص که در زیر سینه اول و دوم و سوم لارو در محل برآمدگيها دو نیم دایره به رنگ قهوه ای روشن دیده می شود که شبیه پاهای صدری در لارو پروانه ها است. همزمان با نشوونمای لاروی در سنین بالا این نیمدایره ها کاملتر می شوند و از درون هر کدام دو عدد مو می رویند. در روی کلیه حلقه های بدن لارو سوراخهای تنفسی بخوبی دیده می شوند. شفیره در داخل پیله سفید کروی شکلی که دارای بافت مشبکی است تشکیل می شود. طول پیله تا ۸ میلیمتر و عرض آن تا ۷ میلیمتر می رسد. شفیره تقریبا مثلثی شکل و ظاهر آن مانند حشره کامل است رنگ آن ابتدا زرد مایل به سبز است ولی پس از مدتی به رنگ سبز تیره در می آید. روی بدن شفیره و همچنین در سر آن تعداد بسیاری خال وجود دارد که از هر کدام یک مو خارج شده است وجدانی، دفتری، ۱۳۴۲).

این حشره در کلیه مراحل لاروی و بلوغ از برگ و ساقه یونجه تغذیه می کند ولی خسارت عمده آن توسط لاروهای سنین سوم و چهار موارد می آید، چه در این موقع چنانچه جمعیت آفت از ۵۰ عدد لارو سنین مختلف در متر مربع تجاوز کند کلیه برگهای یونجه در اثر تغذیه لاروها نابود و خشک می شوند و مزرعه مورد حمله از دور سفید به نظر می رسد. در پاره ای از موارد دیده شده که در اثر حمله این آفت به خصوص چین اول يونجه بکلی نابود می گردد. در اینگونه مزارع اغلب تعداد لارو و حشره بالغ در مترمربع از ۱۵۰ عدد هم تجاوز می کند. میزان خسارت سرخرطومی یونجه در ایران دقیقا تعیین نشده ولی می توان گفت که ۶۰٪ از خسارت کلیه آفات يونجه مربوط به سرخرطومی است (وجدانی و دفتری، ۱۳۴۲).

با توجه به گسترش وسیع سرخرطومی یونجه در کشور و گوناگون بودن شرائط آب وهوائی زیست شناسی آفت مزبور در هر استان ممکن است با استان دیگر تفاوت داشته باشد. مثلا خسارت آفت در مناطق گرم خوزستان و بلوچستان از ماههای اسفند شروع می شود و تا اردیبهشت ماه ادامه می یابد. در مناطق سرد کوهستانی شمال و مرکز ایران برحسب درجه حرارت متداول بهار شروع خسارت از فروردین یا اردیبهشت ماه بوده و تا تیر و مرداد ادامه پیدا می کند. گر چه امکان دارد در بعضی از مناطق یونجه کاری آفت سرخرطومی به صورت غیر حشره کامل زمستان گذرانی نماید ولی بطور مسلم این آفت زمستان را در شرایط آب و هوائی کرج به شکل تخم یا حشره کامل سپری می نماید.

محل زمستان گذرانی حشره کامل در زیر پوست درختان و در ناحیه طوقه و زیر علفهای هرز داخل مزارع و در شکاف زمین تا عمق سه سانتیمتر و همچنین در زیر بوته های یونجه کنار جوی آب می باشد.

بدیهی است محل تخم های زمستان گذران نیز در ساقه یونجه بوده و در اواخر زمستان لاروهای جوان خارج و فعالیت خود را شروع می کنند. همچنین اواخر زمستان و اوایل بهار همین که معدل حرارت روزانه به حدود ۱۷ درجه رسید همزمان با شروع رشد بهاره یونجه حشره کامل از پناهگاههای زمستانی خارج می شود و پس از اندکی تغذیه از برگ و حتی ساقه های یونجه شروع به جفتگیری می کند. البته این حشرات آنهائی هستند که در پائیز موفق به تخمریزی نشده اند(وجدانی و دفتری، ۱۳۴۲). مدت جفتگیری ممکن است از دو تا پنج روز طول بکشد. بر اساس مطالعات حاتمی و مدنی (۱۳۷۰) در اصفهان گرچه این آفت در ماههای آخر پائیز اکثرا به صورت تخم و حشره کامل مشاهده می شود ولی از تخمهای درون ساقه های زنده یا خشبی که بین ۵ تا ۲۰ سانتیمتر ارتفاع دارند خروج تدریجی لاروها تحت تأثیر نوسانات درجه حرارت از اواخر آذرماه آغاز می گردد و حداکثر جمعیت لاروها در دهه اول اسفندماه دیده می شود. این لاروها با تغذیه اندک از قسمتهای سبز گیاه مراحل اولیه رشد خود را در زمستان طی کرده و از اواسط اسفندماه تا اواسط اردیبهشت ماه که معمولا چین اول يونجه برداشت می شود سریعا به رشد خود ادامه می دهند. در نتیجه خسارت اصلی سرخرطومی برگ یونجه قبل از زمان برداشت اول ناشی از جمعیت لاروهای زمستان گذران است.

چند روز پس از جفتگیری حشره ماده به منظور تخمریزی ساقه های لطیف یونجه را انتخاب و ابتدا سوراخی توسط خرطومش در آن ایجاد می کند که تا مغز ساقه که مجوف است امتداد می یابد آنگاه تخمهای خود را از این سوراخ وارد ساقه می کند. بدین طریق که تخم اول را در دهانه سوراخ گذاشته و سپس تخم دوم را روی آن قرار می دهد و با فشار انتهای شکم خود تخم قبلی را به داخل ساقه می راند بطوری که پس از یک مرحله تخم گذاری قسمتی از ساقه را به طول ۵ تا ۱۰ میلیمتر از تخم پر می کند. تعداد تخمها در هر مرحله تخم گذاری متفاوت است و مشاهدات آزمایشگاهی و صحرائی نشان داده که حداکثر آن درون یک سوراخ ۵۷ عدد و حداقل آن دو عدد بوده است.

مجموع تخمی که حشره در دفعات مختلف در دوره زندگی خود می گذارد بستگی مستقیم به شرایط محیط و مخصوصا طرز تغذیه دارد. این تعداد در شرایط عادی آزمایشگاهی بین ۲۰۰ تا ۳۵۰ عدد تغییر می کند. پاره ای از دانشمندان روسی تعداد تخم این حشره را تا ۲۵۰۰ عدد هم ذکر کرده اند. پس از تخمریزی حشره ماده مدخل سوراخ را با مایعی که از انتهای بدنش ترشح می کند می پوشاند. این مایع پس از اندک مدتی قهوه ای تیره می شود به طوریکه محل تخم گذاری را به آسانی می توان در روی ساقه تشخیص داد. تخمگذاری ممکن است در هر قسمتی از ساقه انجام گیرد. تعداد سوراخهای تخمریزی در روی یک ساقه بندرت از دو عدد تجاوز می کند. ولی بطور استثنائا ۶ عدد سوراخ تخمریزی در روی یک ساقه نیز دیده شده است، گاهی بندرت روی برگ هم تخمریزی دیده می شود. ولی تخمهائیکه در بیرون از ساقه گذاشته می شوند قادر به باز شدن نیستند زیرا به احتمال قوی جنین در اثر مجاورت با عوامل خارجی از قبیل گرما، سرما، نور، خشکی و غیره امکان نشوونمای خود را از دست می دهند.

دوره رشد جنین در داخل تخم که بستگی به درجه حرارت محیط دارد بین ۵ تا ۱۵ روز طول می کشد. در اواخر این دوره تخمها به رنگ زرد مایل به خاکستری می باشند و چنانچه آنها را با ذره بین مشاهده نمائیم حرکات جنین تکامل یافته و پاره ای از مشخصات لارو سن اول | مخصوص علامت V را در سر آن می توان بخوبی تشخیص داد. طرز تفریخ تخم معمولا بدينطریق است که لارو جوان به وسیله قطعات دهان خود قطب بالایی پوسته تخم را به صورت سرپوشی بلند می کند و از آن خارج می گردد. در تخمهائیکه لارو بطور عادی از راه سرپوش تخم خارج می شود، لارو نوزاد ابتدا سر خود را از سوراخ خارج می کند و آنرا در نقطه ای ثابت می سازد و سپس به وسیله حرکات مارپیچی سایر قسمتهای بدن را از پوسته بیرون می آورد. این عمل گاهی ممکن است تا یک ساعت به طول انجامد.

پوسته تخم پس از خروج لارو به رنگ خاکستری مایل به سیاه می شود. لارو جوان پس از خروج از تخم روی ساقه بحرکت در می آید و خود را به جوانه ها و برگهای لطیف یونجه می رساند و شروع به تغذیه می کند. دوره لاروی سن اول از دو تا شش روز به طول می انجامد که بیشتر این مدت را درون جوانه ها می گذراند. لاروهای سنین بعدی به برگهای اطراف جوانه ها و سایر برگها حمله و از تمام قسمت بجز رگبرگ اصلی تغذیه می کنند و در نتیجه برگ یونجه مشبک و زرد شده و می خشکد. لارو و حشره کامل سرخرطومی یونجه نسبت به حرارت خیلی حساس می باشند، بدین معنی که فعالیت لارو در ساعات گرم روزهای تابستان کم می شود و در نتیجه برگ یونجه مشبک و زرد شده و می خشکد.

لارو حشره کامل سرخرطومی یونجه نسبت به حرارت خیلی حساس می باشند بدین معنی که فعالیت لارو در ساعات گرم روزهای تابستان کم می شود در پای بوته ها در سایه بسر می برند (بین ده صبح تا چهار بعدازظهر) و اغلب در مواقع صبح و عصر که هوا خنک تر است به تغذیه از برگها می پردازند. لارو پس از اینکه باندازه کافی تغذیه و رشد کرد تبدیل به شفیره می شود. بدین منظور الارو بین چند برگ قرار گرفته و پیله ای در اطراف خود می تند و در آنجا به شفیره تبدیل می شود. این پیله که به رنگ سفید شیری است توسط غده های دهانی لارو تنیده می شود و بسیار محکم است به طوریکه لارو را از شرایط نامساعد (باد، باران، سمپاشی) کاملا حفظ می کند در بعضی مواقع لارو پیله خود را فقط روی برگ تشکیل می دهد و به خوبی نمایان است. شفیره در داخل پیله بی حرکت نیست و انتهای بدن خود را به طرف بالا و پائین حرکت می دهد ولی در روزهای آخر این جنبش کمتر می شود.

پس از گذراندن دوران شفیرگی که از ۳ تا ۱۲ روز ممکن است به طول انجامد حشره کامل در داخل پیله از شفیره خارج می شود و پس از مدتی توقف در همان محل که گاهی تا سه روز به طول می انجامد بالاخره پیله را شکافته و از آن خارج می شود. حشرات کامل قبل از آنکه از نظر جنسی بالغ شوند و شروع به جفتگیری کنند مدت ۱۰ تا ۱۵ روز بعد مختصری از ساقه و برگ یونجه تغذیه می کنند. آثار این تغذیه روی ساقه به صورت خراش و روی برگ به صورت سوراخهای کوچکی به قطر ۱ تا ۲ میلیمتر دیده می شود. تعداد نسل سرخرطومی یونجه در کرج حداقل سه نسل کامل در سال می باشد و بقیه سال را حشره در مزرعه بعلت نبودن غذا و سردی هوا به صورت حشره بالغ بسر می برد و فعالیتش به حداقل می رسد. در شرایط آزمایشگاهی و در حرارت بین ۲۰ و ۲۷ و متوسط ۲۵ درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی ۴۰ و ۷۰ و متوسط ۵۰ درصد دوره زندگی سرخرطومی یونجه از موقع خروج از تخم تا موقع جفتگیری یا بلوغ جنسی بین ۴۸ تا ۵۷ روز طول میکشد (وجدانی، دفتری، ۱۳۴۲). براساس مطالعات سراج و اسماعیلی (۱۳۶۸) سرخرطومی یونجه در شرائط دشت کرج ۲-۳ نسل در سال دارد و زمستان گذرانی آن عمدتا به صورت تخم در ساقه های یونجه و بندرت حشره کامل در عمق ۱-۲ سانتیمتر خاک یا پناهگاههای دیگر است.

برای مبارزه شیمیائی علیه این آفت بایستی مخصوصا توجه به ظهور آفت در نسل اول و در اواخر زمستان و یا اوائل بهار نمود و اغلب این تاریخ را زارعین از دست داده و خسارت وارده نیز روی چین اول يونجه شدید خواهد بود. طبق بررسی های حبیبی (۱۳۵۵) در کرج اولين لاروهای این آفت در مزارع یونجه از اواخر اسفند یا اوائل فروردین ماه از تخم های زمستانه خارج و با تغذیه از جوانه ها و برگها خسارت روی برگها آغاز می گردد. با تفریخ تخمهای حاصله از حشرات بالغ زمستان گذران وفور لارو در مزارع شدت یافته و از اواخر فروردین و اوائل اردیبهشت ماه تا دهه اول خرداد جمعیت لارو در حداکثر میزان سالیانه خود می باشد که بایستی در این زمان نسبت به کنترل حشره اقدام نمود. این محقق علاوه بر بررسی های بیواکولوژیک روی حشره سموم مختلف را نیز مورد آزمایش قرار داده است. از ۵ نوع سم مصرف شده سوپر اسید ۴۰٪ به میزان 1/2 لیتر در هکتار، دیازینون ۶۰٪ به میزان 1/2 لیتر در هکتار و مالاتیون ۵۷٪ به نسبت ۳ ليتر در هکتار به ترتیب تأثیر بیشتری علیه آفت داشته است. حجت (۱۳۵۰) نیز چند حشره کش را علیه این آفت مورد آزمایش قرار داده و از بین آنها امولسیون ۴۰٪ دورسبان به نسبت یک لیتر در هکتار مؤثرتر بوده است. در رابطه با مبارزه بیولوژیکی متذکر میگردد که سرخرطومی یونجه دارای تعداد بسیاری دشمنان طبیعی است که در پائین آوردن جمعیت این آفت به خصوص در فصل تابستان نقش مهمی را بازی می کنند. به طوریکه در پاره ای از نقاط همین که هوا باندازه کافی گرم شد با وجودیکه سرخرطومی یونجه بایستی در این موقع حداکثر فعالیت را داشته باشد و خسارت آن شدید شود، ولی در اثر فعالیت دشمنان طبیعی میزان جمعیت و در نتیجه خسارت آن بحداقل می رسد. بدانسان که در این فصل هیچگونه احتیاجی به مبارزه احساس نمی شود. پارازیت هائی که تاکنون در ایران برای این آفت شناخته شده و نقس اساسی دارند همه از زنبورهای خانواده Ichneumonidae و از آنجمله جنس Bathyplectes که گونه های Bathyplectes Curculionis و Bathyplectes anurus و همچنین زنبور Tetrasticus insertus از کرج جمع آوری شده است (حبیبی، ۱۳۵۵) و درصد پارازیتیسم روی شفیره های سرخرطومی توسط زنبورهای .Bathyplectes spp تا ۶۰٪ نیز تعیین گردیده است. همچنین گونه ای از جنس Hyposter در اهواز گزارش شده که همگی این زنبورها پارازیت لارو سرخرطومی هستند. از فامیل Mymaridae هم زنبوری از جنس Pattasson در اهواز تخم های سرخرطومی یونجه را پارازیته می کند و همچنین از فامیل Pteromalidae زنبوری به نام Dibracoides druso شفیره این آفت را مورد حمله قرا می دهد (فرحبخش، ۱۳۴۰ و وجدانی، دفتری، ۱۳۴۲ و منجمی، ۱۳۵۳). ضمنا قارچهای Entomophthora sphaerosperma و Beauveria bassiana نیز پارازیت سرخرطومی یونجه می باشند.

سمپاشی های پائیزه و بهاره و توأم پائیزه – بهاره در پائین آوردن جمعیت حشرات و بالنتيجه جلوگیری از خسارت آفت بطور اقتصادی مؤثر نیست ولی سوزاندن بقایای یونجه در پائیز و زمستان در مهار حشرات آفت در بهار و تابستان سال بعد یعنی در چین های اول تا چهارم و بالنتيجه افزایش وزن خشک محصول بسیار مؤثر است و با توجه به اینکه علاوه بر مهار آفت مذکور، بذور علفهای هرز بویژه سس را نیز از بین می برد قابل توصیه می باشد. ولی باید در تکنیک ها و روشهای سوزاندن مزرعه، بررسی های بیشتری صورت پذیرد.

عمل سوزاندن ساقه های یونجه در پائیز و زمستان، علاوه بر آنکه هیچگونه آثار سوء جدی روی موجودات زنده خاک و حالات مختلف بندپایان مفید و مواد آلی و معدنی و بافت خاک ندارد، بلکه بعلت خاکستر بجا مانده، بلافاصله پس از سوزاندن موادی در خاک افزایش می یابد که باعث حاصلخیزی آن می گردد. عملیات سوزاندن با تمهیدات و روشهای مطلوب در آینده می تواند بطور قاطع و اقتصادی، چین اول يونجه را از خسارت آفت مذکور نجات بخشد و روی محصول چین های دوم، سوم، چهارم و… یونجه نیز اثر مثبت بجا گذارد. ولی باید قبل از توصیه به زارعین در روشها و وسایل مربوطه مطالعات بیشتری انجام گیرد (سراج و اسماعیلی، ۱۳۶۸).