جوندگان زیان آور

جوندگان به گروهی از جانوران پستاندار گفته می شود که از روی خصوصیات دندانها، از سایر گروه ها متمایز می شوند. بدین ترتیب که در فک پائین دارای یک جفت و در فک بالا دارای یک یا دو جفت دندان ثنایا می باشند. این دندانها درشت و فاقد ریشه بوده و ارتفاع آنها همیشه ثابت است. در این جانوران دندان انیاب مطلقا وجود ندارد و جای آنها روی فک خالی و نمایان است. در اغلب جوندگان روده کور خیلی رشد کرده است. از نظر طبقه بندی جوندگان به دو زیر دسته تقسیم می شوند:

١- زیر راسته Duplicidentata که در فک بالا دو جفت دندان ثنايا دارند که جفت دوم به صورت ستون های کوچکی در پشت دندان های جفت اول قرار گرفته اند و خرگوشها از این گروهند. مانند خرگوش آسیائی (با جثه کوچک) و خرگوش اروپائی (با جثه بزرگ) و جوجه تیغی

۲ – زیر راسته Simplicidentata که در فک بالا فقط یک جفت دندان ثنايا دارند. انواع موشها در این گروه طبقه بندی شده اند. مانند موش كلاهو، موش ورامین، موش سیاه، موش خانگی، موش آبی، موش مغان، موش شکول و موش جنگلی که شرح مختصر آنها متعاقبا خواهد آمد.

١- خرگوش آسیای مرکزی با خرگوش جثه کوچک اLepus talai Pal

وجود این خرگوش از آسیای مرکزی در شمال دریاچه خزر و در شمال شرقی ایران (خراسان) گزارش شده است. در اطراف باغها، نی زارها، شوره زارها و اراضی اطراف رودخانه دیده می شوند. طول بدن این جانور حدود ۵۶ سانتیمتر و وزن آن حداکثر به ۳ کیلوگرم می رسد. رنگ پوست در تابستان زرد خرمائی مخلوط با رنگ تیره و در زمستان روشن تر است. سر نسبتا بزرگ و گوش کوتاه است، به طوری که اگر آن را به سمت جلو روی سر خم کنیم به زحمت به پوزه حیوان می رسد. در انتهای گوشها یک حلقه سیاهرنگ دیده می شود. این جانور لانه خود را در زمین حفر می کند. از نباتات زیادی تغذیه می کند و در دشت های وسیع گیاه Carex physodes مورد علاقه اش است. در زمستان به علت عدم دسترسی به غذاهای مورد علاقه خود و نیاز به سائیدن دندانها از پوست درختان اعم از مثمره و غیر مثمره استفاده می کند. در سال ۳ تا ۴ بار تولید مثل می کند و هر بار ۴ تا ۶ بچه می زاید. پوست این خرگوش ارزش اقتصادی ندارد.

۲- خرگوش اروپائی یا خرگوش جثه بزرگ Lepus europaeus Pall

جانورانی به طول ۶۵ سانتیمتر و وزن حدود ۵- ۷ کیلوگرم می باشند. گوشها اگر به جلو خم شوند از روی پوزه می گذرند (برخلاف گونه اولی). در سطح فوقانی دم لکه سیاه یا تیره دیده می شود. رنگ پشت زرد متمایل به زیتونی و پهلوها و پاهای عقب بخصوص در زمستان سفید رنگ به نظر می رسند. این جانور در دشتهای اطراف تهران و فلات های شمال و غرب و مرکز ایران انتشار دارد و بیشتر در مزارع و باغها لانه درست می کند. در سال دو تا سه دفعه بچه می زاید و تعداد بچه ها در هر دفعه از یک تا چهار عدد متغیر است.

زیست شناسی و مبارزه با خرگوش ها

خرگوشها عموما فعالیت شبانه دارند. هر خرگوش حدود ۸ سال عمر می کند و در سال ۲ تا ۴ بار تولید مثل می کند و هر بار ۱ تا ۶ بچه می زاید و معمولا از علوفه سبز و گیاهان یکساله تغذیه می کنند و در زمستان به علت عدم دسترسی به گیاهان سبز و نیاز به سائیدن دندانها، پوست درختان را می جوند. این جانوران به فراوانی به وسیله گوشتخواران از جمله روباه شکار می شوند.

در نواحی که خرگوش به درختان میوه صدمه می زند، یکی از ساده ترین راههای مبارزه در پائیز، بستن راههای ورود خرگوش به باغ است که معمولا از طریق کانال هایی است که آب وارد باغ می شود. پوشانیدن تنه درختان (تا ارتفاعی که مورد حمله قرار می گیرند) با کلش، نی، نوارهای پلاستیکی سوراخ دار و تور سیمی برای جلوگیری از صدمه خرگوش نتیجه رضایت بخش می دهد. در بعضی نواحی به تنه درختان مخلوطی از سرگین گاو و خاک رس می مالند و بوی مدفوع گاو برای جانور دور کننده است. گاهی با مخلوطی از سم گامکسان ۱۲٪ به نسبت نیم کیلو – سریش یک کیلو – سرگین تازه گاو حدود ۱۰ کیلو و آب ۲۰ لیتر، تنه درختان را اندود می کنند. کاربرد طعمه مسموم برای خرگوش به نسبت یونجه خشک یک کیلو – روغن مایع ۲۰ گرم و فسفور دو زنگ ۱۰ گرم نیز توصیه شده است و این طعمه را هنگام غروب و در زمستان در مجاورت لانه ها و محل عبور خرگوشها قرار داده و صبح آنها را جمع آوری می کنند تا مورد استفاده جانوران دیگر قرار نگیرد. استفاده از طمعه مسموم علیه خرگوشها می باید با احتیاط و دقت فراوان صورت گیرد (اسماعیلی و همکاران، ۱۳۷۴).

۳- جوجه تیغی Hystric leucara Sykis

جانورانی به طول ۸۰-۹۰ سانتیمتر، تمام قسمتهای بدن در سطح فوقانی پوشیده از تیغ های بلندی به رنگ سیاه و سفید (ابلق) است. این تیغ ها نسبتا قطور و در ثلث قدامی ممکن است قطر آنها تا ۶ میلیمتر هم برسد. بیشتر در زمین های مسطح زندگی می کنند و در بریدگیهای رودخانه ای لانه می سازند. گاهی در قبرستانها لانه می کنند، معمولا حفره خروجی لانه در کنار بوته های بزرگ چند ساله تعبیه شده است. در بعضی موارد عمق لانه ها به ۲۵ متر هم می رسد. جوجه تیغی بندرت به خواب می رود و همیشه در حال فعالیت است. این جانور در تاریکی فعالیت می کند، حتی در شبهای مهتابی هم از لانه خارج نمی شود. راجع به بیولژی این جانور در شرایط کشور ما اطلاع کافی در دست نیست. جانوری است که از انواع نباتات مختلف تغذیه می نماید. خسارت آن در کشاورزی بیشتر به مزارع لوبیا، سیب زمینی و ذرت به چشم می خورد. در باغات میوه به میوه های رسیده زردآلو و قیسی حمله کرده و از هسته آنها می خورد. در موستانها به خوشه های انگور که نزدیک زمین باشد صدمه وارد می کند. در زمستان تنه درختان مختلف را مانند خرگوش پوست می کند و به طور حلقه ای پوست اطراف تنه درخت را می جود.

شکار این جانور به سبب گوشت لذیذ و خارهای رنگین آن در بعضی نقاط جهان متداول است. بهترین راه مبارزه شیمیائی آغشته کردن مقداری پنبه به کلروپیکرین و داخل نمودن آن حداقل در عمق دو متری لانه و مسدود کردن دهانه لانه می باشد. به نظر می رسد که طعمه مسموم با تخم هندوانه و فسفور دو زنگ و نیز گاز متیل بروماید هم روی این آفت موثر باشد. برای استفاده از گاز متیل بروماید می توان لوله Applicator را تا عمق دو متری در لانه فرو برده و دهانه را کاملا مسدود نمود و گاز متیل بروماید را به مدت ۱۰ دقیقه آزاد نموده و سپس لوله را خارج کنند. از گاز سیا تور هم علیه این آفت استفاده می شود.

۴- موش كلاهو Citellus fulvus Lick

طول بدن حدود ۳۰ سانتیمتر، رنگ شکم و پشت خاکی مایل به زرد، انتهای دم دارای حاشیه سیاهرنگ است. در تابستان رنگ بدن تیره تر است. این جونده از اطراف نیشابور مشهد، قوچان، شیروان، بجنورد و جنوب زنجان گزارش شده و بیشتر در ارتفاع ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ متر پراکنده است. این جانور حدود ۷ – ۸ ماه از سال را در خواب بسر می برد، و از اوایل فروردین ماه بیدار شده و فعالیت غذائی خود را آغاز می کند. پس از یک دوره تغذیه و جفتگیری دوباره در اوایل

خرداد به خواب می رود. برخلاف خرگوشها، این موش در روز فعالیت می کند و فقط در اواسط روز که هوا گرم است استراحت می نماید. این جانور در سال فقط یک بار تولید مثل می کند و هر دفعه ۴ – ۱۱ بچه می زاید، اغلب از نباتات وحشی تغذیه می کند ولی در مواقع طغیان به مزارع هم زیان وارد می سازد. مبارزه با این موش اغلب از طریق پاشیدن گرد سیانور در لانه و مسدود کردن دهانه آن و یا طعمه ۵ درصد فسفور دوزنگ و ذرت که دو درصد نیز روغن داشته باشد صورت می گیرد، موقع مبارزه از اوایل اسفند تا اواخر اردیبهشت می باشد.

۵- موش ورامین Nesockia indica Cray

موشهای نسبتا بزرگ هستند که رنگ پشت آنها خرمائی متمایل به خاکی و زیر شکم سفید تا زیتونی است. پوزه عریض و گرد و گوشها کوچک است. این جانور بیشتر در مزارعی که آبیاری می شوند در کنار نهرهای آب و در ساحل رودخانه ها یا در میان نیزارها لانه سازی می کند. در دهانه لانه این موشها همیشه توده قابل توجهی خاک انباشته است. گاهی ارتفاع این توده تا یک متر می رسد. در نواحی مسطح این جانور خاکهای خارج شده از لانه را در سطح بیشتری پخش می کند. این موش در زیر زمین دالانهایی به طول ۵- ۱۵ متر حفر می کند و تا ۷۰ سانتیمتر در عمق زمین نفوذ می کند. بیشتر از ریشه گیاهان استفاده می کند و یا گیاهانی که ریشه ضخیم دارند ترجیح داده می شوند. دالانها دارای ۲-۳ سوراخ خروجی است. این جانور نیز فعالیت شبانه دارد و در تمام فصول سال فعال می باشد. هر موش ماده ۴-۶ بچه می زاید و به نظر می رسد که در سال بیشتر از یک نسل داشته باشد. این موشها بیشتر به خزانه اشجار صدمه وارد می کنند. در مزارع یونجه علاوه بر صدمه به گیاه، تغییر در وضع زمین و آبیاری، دارای خسارت ثانوی بوده و باعث شکستن تیغه های ماشین درو در اثر تجمع خاک در جلو لانه و ناهمواری زمین می گردد. در باغات میوه با تغذیه از پوست طوقه و ریشه اصلی درختان، باعث صدمه شدید می شود. به شبکه انهار از طریق ایجاد نقب و منحرف نمودن آب خسارت شدید می زند و باعث تفریط آب می گردد. در کشور ما، از اکثر نقاط به غیر از نواحی آذربایجان گزارش شده است.

۶- موش سیاه .Rattus rattus L

جانورانی نسبتا درشت به طول ۱۶ سانتیمتر می باشند. دم در این گونه تقريبا طویل و به ۱۹ سانتیمتر می رسد. سطح دم حلقه حلقه به نظر می رسد و پوشیده از مو و فلس است و سطح بالائی آن تیره تر می باشد. رنگ بدن در سطح پشتی خرمائی متمایل به سیاه و در سطح زیری روشن تر به نظر می آید. پاها تقریبا خرمائی است. تقی زاده (۱۳۴۳) موطن اصلی این گونه را از هندوستان ذکر می کند که به وسیله کشتی به سایر نقاط از جمله ایران راه یافته است. در ایران از بندر عباس، بندر انزلی، بندر گز، نواحی مختلف خوزستان و انبارهای جنوب تهران انتشار آن گزارش شده است. بیشتر در مجاورت شهرها و بخصوص انبارها فراوان است. بسادگی می تواند با ایجاد نقب به ساختمانها راه یابد، به همین لحاظ باید در ساختمان انبارها از پی های بتونی و عمیق استفاده شود و کف انبارها را بتون ریزی کنند. در سال ۳-۴ بار بچه می زاید، تعداد بچه ها در هر بار بین ۸- ۲۲ متغیر است.

۷- موش خانگی .Mus musculus L

موشهائی نسبتا کوچک به رنگ خرمائی روشن و با زیر شکم سفید می باشند. طول بدن ۷-۹ سانتیمتر است و دم کوتاه تر از طول بدن است. این جانور در فصول سرد بخصوص زمستان در منازل و انبارها بسر می برد ولی در بهار و تابستان به مزارع و باغها مهاجرت می کند. گاهی در قبرستانها کلنی های عظیمی بوجود می آورند. در باغها و مزارع در کنار بوته ها و درختها لانه می سازند. چون دارای قدرت لانه سازی کافی نیستند اغلب از لانه موشهای دیگر نیز استفاده می کنند. راجع به تعداد دفعات زایش این جانور اطلاع کافی در دست نیست. وینوگرادف (۱۹۵۲) از داخل شکم جانوران ماده آبستن بین ۲ تا ۱۱ جنین بدست آورده است.

۸- موش آبی .Arvicola terrestris L

یکی از بزرگترین موشهای ایران است که طول بدن آن تا ۱۶ سانتیمتر می رسد. دم نسبتا بلندی دارد که به اندازه طول بدن است. کف پنجه های پاها هر کدام دارای پنج زگیل مشخص است و از موهای متراکم پوشیده شده است. رنگ بدن در زمستان قهوه ای متمایل به خاکستری و در زیر شکم سفید است. این موش از اصفهان، نواحی دریای خزر، اطراف تهران، زنجان و کردستان گزارش شده و به نظر می رسد که سطح انتشار وسیعی دارد. بیشتر در کنار رودخانه، باتلاقهای پر درخت و مجاور جنگل ها لانه سازی می کند. در زمینهای مجاور، تونل های طویلی حفر می کنند و باعث قطع ریشه درختان و گیاهانی مانند یونجه میگردند. بیشتر در حد فاصل شب و روز بعد از غروب و قبل از طلوع آفتاب بیشترین فعالیت را دارد. این جانور از قسمتهای مختلف گیاهان، ساقه، برگ، گل، پیاز و ریشه تغذیه می کند. ریشه های ضخیم و سیب زمینی را خیلی دوست دارد. از حشرات و جانوران کوچک نیز می خورد. از جانورانی است که در لانه خود برای زمستان انبار ذخیره مواد غذائی دارد. گاهی از این انبارها چندین کیلو مواد خوراکی بدست آورده اند. در سال ۵- ۴ مرتبه تولید مثل می کنند و هر بار ۶ تا ۸ بچه می زاید.

۹- موش مغان Microtus Socialis Pall

جانورانی به طول ۹ تا ۱۰ سانتیمتر، با پوزهای پهن و کف پای مودار می باشند. فقط در پاهای عقبی پنجه دارای ۵ زگیل است. دم کوتاه و حدود یکپنجم طول بدن است. رنگ بدن خرمائی مایل به خاکستری و در زیر شکم تقریبا سفید است. این جانور حالت اجتماعی دارد و به طور گلهای زندگی می کند. از انواع مواد گیاهی اعم از میوه، دانه و شاخ و برگ تغذیه می کند. گاهی لاشه حیوانات را نیز می خورند. از آفات مهم مزارع غلات در حاشیه مرزی ایران و آذربایجان بخصوص مغان می باشد. این جانور بیشتر در دشتهای باز و خالی از پوشش گیاهی لانه می سازد. لانه آنها دارای پیچ و خم زیاد و دارای سوراخهای خروجی متعدد می باشد. گاهی حفر دالان در جستجوی ریشه و پیاز گیاهان صورت می گیرد. در سال ۳ – ۵ دفعه تولید مثل می کند و هر دفعه تا ۸ بچه می زاید. دوره آبستنی سه هفته است و یک هفته بعد از زایمان دوباره آبستن می شوند. این جانور نیز فعالیت شبانه دارد و روزها استراحت

می کند.

.۱۰ – موش شكول Glis glis Caspicus Satum

این موش یکی از آفات مهم زیتون کاری رودبار می باشد و مغز میوه زیتون را می خورد و بقیه میوه را دور می ریزد. این موش دارای اندام نسبتا درشت به طول ۱۷ سانتی متر و بدن پوشیده از موهای بلند است. رنگ پشت، پهلوها و دم خاکستری تیره و زیر شکم و زیر دم سفید رنگ است. این موش در جنگلها و باغها در شکاف اشجار لانه می سازد و بندرت در پای درختان در زمین زندگی می کند و روزها در لانه پنهان شده و شبها برای تهیه غذا از لانه خارج می گردد. بهترین غذای او میوه بلوط است ولی از گردو و میوه های آبدار و شیرین نیز استفاده می کند. در پائیز برای زمستان آذوقه تهیه می نماید، پس از آن شروع به ساختن لانه زمستانی می کند. داخل لانه را با پشم فرش نموده و خود را به شکل گلوله ای در آورده و به خواب عمیقی فرو می رود. این خواب زمستانی حدود ۷ ماه طول می کشد. در سال فقط یک بار در فصل تابستان تولید مثل می کند و هر دفعه تا ۶ بچه می زاید. برای به دست آوردن پوست آن، انسان مصنوعة لانه زمستانی برای آن می سازد. بدین ترتیب که در جنگلها و یا باغات در نزدیکی بوته ها، چاله کنده و بوسیله پشم یا پوست حیوانات لانه را فرش می نماید، روی چاله را با کاه و کلش و شاخه خشک می پوشاند و داخل آن قدری میوه بلوط و یا گردو قرار می دهد. در زمستان که شکول برای خواب داخل این تله گردید آن را می گیرند.

۱۱- موش جنگلی .Apodemus sylvaticus L

اختلاف بارز موش جنگلی با موش خانگی در این است که پای عقبی موش جنگلی به مراتب بلندتر و باریکتر است و دندانهای ثنا یا دارای دندانه نمی باشند. این موش در جنگلهای کوهستانی و در مناطقی که درخت گردو کاشته شده باشد به فراوانی دیده می شود. در تابستان از علوفه سبز و از بذر نباتات و هسته درختان جنگلی و در زمستان از پوسته درختان جوان تغذیه می کند و گاهی در زمستان به انبارها رو آورده و البته خسارت وارده به نباتات سبز بیش از خسارتی است که به انبارها وارد می آورد.

مبارزه با موشها:

برای مبارزه با موشها بسته به شرایط محیط و نوع موش یکی از طرق زیر را بکار می برند

۱- برای مبارزه با موش آبی – یک کیلو هویج یا خیار را به قطعات کوچک تقسیم کرده با ۵۰ گرم فسفور دو زنک آلوده می کنند و در داخل لانه های فعال یک تا دو قطعه قرار می دهند و دهانه آن را مسدود می کنند.

۲- برای موش كلاهو از طعمه ۵ درصد فسفور دوزنگ در ذرت، همراه با دو درصد روغن مایع استفاده می کنند.

۳ – برای مبارزه با موش ورامین از طعمه ۵ درصد فسفور دوزنگ و گندم استفاده می کنند که نتایج بسیار خوبی می دهد. اگر لازم باشد در پائیز با این موش مبارزه شود اگر به جای گندم از تخم خربزه استفاده کنند نتایج بهتری می دهد.

۴- برای موشهای خانگی و انباری طعمه مسموم دو درصد فسفور دوزنگ و گندم کافی است.

در کاربرد طعمه های مسموم باید دقت کافی مبذول نمود که خطر مسمومیت برای انسان، پرندگان و جانوران دیگر پیش نیاید.

درباره موشهای صحرائی، باید قبلا لانه ها را با خاک پر کرده و رهانمود تا دوباره به وسیله موشها باز شود. بدین ترتیب لانه های فعال مشخص می گردد. یک روز بعد در داخل هر لانه دو تا سه دانه گندم مسموم یا ذرت مسموم می ریزند و دوباره لانه را مسدود می کنند. در مجاورت منازل و جاهایی که احتمال مسمومیت پرندگان خانگی باشد و یا داخل انبارها بهتر است از جعبه های محتوی طعمه استفاده شود. بدین ترتیب که جعبه هائی از مقوا یا چوب به ابعاد ۲۰x۱۰× ۴۰ سانتیمتر می سازند در دو طرف جعبه سوراخهایی به طور روبرو و به فاصله یک سانت از کف جعبه تعبیه می کنند و داخل آن را طعمه می ریزند این جعبه ها را در هنگام شب در کنار لانه و یا در مسیر موشها قرار می دهند و هنگام صبح این جعبه را جمع کرده و در محل محفوظی نگه می دارند. در ساختن طعمه مسموم باید نهایت دقت انجام گیرد تا دست کارگران به سم آلوده نشود و طعمه بوی دست آنها را نگیرد. بعضی از موشها شديدا به بوی دست انسان

حساس هستند و در این صورت از طعمه نمی خورند. برای این موضوع بهتر است از دستکشهای پلاستیکی استفاده شود. در موقع ریختن طعمه بهتر است از قاشق مخصوص استفاده شود و نباید با دست پاشیده شود.

برای ساختن طعمه مسموم ابتدا گندم را در ظروف مخصوص می ریزند و روغن مایع را روی آن پاشیده و با یک قاشق بلند چوبی کاملا به هم می زنند تا به طور یکنواخت با روغن آغشته شود، سپس فسفور دو زنگ را مطابق اندازه داده شده روی گندمهای چرب پاشیده خوب به هم می زنند تا کاملا آلوده شود. در سطوح وسیع می توان از بشکه های مخصوص ضد عفونی بذر برای این منظور استفاده نمود. باید توجه داشت که طعمه فسفور دو زنگ مدت زیادی نمی ماند و به زودی در اثر تبخیر فسفين اثر خود را از دست می دهد. به همین لحاظ باید از این طعمه به اندازه مصرف روزانه تهیه شود.

۵- علف مسموم  یکی از راه های مبارزه با موشهای صحرائی استفاده از علفهای مسموم کننده است. بدین ترتیب که دو کیلو ارسنیک دوشو را با دو کیلو خاک نرم الک شده یا خاکستر خالص مخلوط می کنند. سپس دو کارگر یکی سطل محتوی سم را در دست گرفته و دیگری دسته های کوچک علف را خم کرده و یک طرف آن را با سم آغشته میکنند و در سوراخ موش قرار می دهند. موشها برای خارج کردن علف از پوزه و دستهای خود استفاده میکنند که در نتیجه به سم آلوده می شود. چون موشها بدن خود را می لیسند، لذا سم ارسنیت دوشو وارد بدن موشها شده و آنها را از بین می برد.

در مبارزه با موشهای خانگی از ترکیباتی نظیر وارفارین، زلیو، کلرات، كاستریکس و نظایر آنها نیز استفاده می شود.