بید چغندرقند یا لیتا

.Scrobipalpa ocellatella Boyd

.Syns. Lita ocellatella Boyd., Phthorimaea ocellaella Boyd

.Gnorimoschema ocellatella Boyd

.Gelechiidae, Lep

Eng. Sugar beet moth

آفت ليتای چغندرقند در ایران اولین دفعه وسیله افشار در سال ۱۳۱۵ از کرج و ورامین جمع آوری و گزارش گردیده است. حشره کامل بید چغندر قند پروانه کوچکی است که طول بدن آن 3/5 میلیمتر می باشد. بدن حشره از موها و کرکهای زیادی که اکثرا خوابیده می باشند پوشیده شده، بدین جهت این عامل سبب تغییر اساسی رنگ بدن حشره گردیده است. سر در حشرات ماده روشن و به رنگ خاکستری زرد و در حشرات نر تیره است. شاخکها به رنگ قرمز خاکستری و اطولشان در حدود 4/6 میلیمتر است، عرض بدن پروانه با بالهای باز بین ۱۰ تا ۱۴ میلیمتر است.

بالها در حشرات نر کوتاهتر از ماده می باشند. بالها بدن حشره را به شکل شیروانی می پوشانند. رنگ بالها در نر سیاه متمایل بخاکستری و در ماده ها خاکستری قهوه ای است. پروانه های نر و ماده را از روی فرم شکم و تغییرات آن به آسانی می توان تشخیص داد، بدین ترتیب که شکم در نرها باریک و کوتاه تر در ماده ها قطورتر و عرض آن در حدود 1/2 تا 2 میلیمتر است. تخمها تخم مرغی شکل و رنگ آنها بلافاصله پس از تخمریزی روشن می باشد. طول متوسط تخم 0/45 میلیمتر و عرض آن 0/3 میلیمتر است. تخمها اکثرا بصورت چند عددی و در کناره رگبرگها و یا انتهای دمبرگ و جوانه های مرکزی بوته ها گذاشته می شوند و با چشم غیر مسلح بزحمت قابل رؤیت هستند. لارو در طی نشوونمای خود پنج سن را می گذراند. طول لارو سن یک در حدود 0/8 میلیمتر و لارو سن پنج (کامل) حدود 11/5 میلیمتر است. سر لاروهای جوان سیاه است و بتدریج که مسن تر می گردند به رنگ قهوه ای در می آید. بدن لارو دارای ۱۳ مفصل قابل رؤیت است. پاهای سینه ای در سه مفصل سینه ای و پاهای شکمی در مفصل های سوم و چهارم و پنجم و ششم و دهم شکم قرار دارند.

در طول پشتی بدن لاروهای کامل ۵ نوار دیده می شود. شفیره های تازه تشکیل شده به رنگ زرد روشن هستند که بتدریج به رنگ قرمز قهوه ای و قهوه ای تیره در می آیند. رنگ شفیره قبل از باز شدن به رنگ تیره تا سیاه است. شفیره نر کوچکتر از ماده می باشد و طول متوسط آن 5/2 میلیمتر است. در حالی که طول شفیره ماده تا 5/6 میلیمتر می رسد. تشخیص شفیره های نر و ماده براساس استقرار محل منفذ جنسی در شفیره ماده در مفصل هشتم و در نرها در مفصل نهم قرار دارد. شفیره های آفت همیشه در داخل پیله ابریشمی سفید شکری تشکیل می گردند. اندازه پیله بطور معمول 6/5×8/5 میلیمتر می باشد(خیری و همکاران، ۱۳۵۹). این آفت تقریبا در تمام مناطق چغندرکاری ایران وجود دارد و طغیان آن بیشتر در چغندرکاریهای خراسان، فارس، کرمان، اصفهان، آذربایجان، کرمانشاه و کرج می باشد. لیتا یک آفت مونوفاژ یک میزبانه بوده و فقط روی چغندر فعالیت دارد. ریونی (1962 ,Rivnay) می نویسد این آفت فقط روی گیاهان خانواده Chenopodiaceae فعالیت دارد و در اوائل بهار اگر چغندر در مزرعه نباشد حشره روی علفهای هرز این خانواده تخمریزی می نماید.

یکی از خصوصیات این آفت عدم گرایش بطرف نور می باشد. بدین معنی که لارو آفت همیشه با ایجاد پناهگاهی خود را درون آن مخفی می کند. در اوائل رشد و نمو گیاه که بوته های چغندر جوان هستند و بوته ها هنوز دارای جوانه های مرکزی زیاد نمی باشند دیده شده است که لارو در کنار پشتی برگها با ایجاد تونل و لوله کردن حاشیه برگ به گیاه صدمه وارد می کند تا اینکه خود را به جوانه های مرکزی برساند. به طور کلی محل زندگی و نشوونمای لارو لیتا در داخل جوانه های مرکزی می باشد، بدین ترتیب که لارو بلافاصله پس از خروج از تخم که اکثرا در پشت برگهای وسطی در نزدیکی رگبرگها گذاشته می شوند خود را به قسمت مرکزی بوته چغندر می رساند و یا چسبانیدن برگ بیکدیگر شروع به تغذیه می کند که در نتیجه اختلاط فضولات لاروها و شیره گیاه جوانه ها کاملا بهم چسبیده و سیاه می گردند .

قسمت مرکزی بوته از ماده ساروج مانند سیاه رنگی پوشیده می شود که لاروها در داخل آن فعالیت و تغذیه می کنند. این مسئله یعنی عمق نفوذ لاروها در داخل جوانه های مرکزی و ایجاد قشر سیاه رنگ متشکله از فضولات لارو و شیره گیاه در تعیین موقع مبارزه شیمیائی علیه آفت بسیار قابل اهمیت است، بدین معنی که هرقدر لارو بیشتر داخل جوانه نفوذ کرده باشد و عمق قشر سیاه رنگ زیادتر باشد نفوذ سم به داخل جوانه ها مشکل تر صورت گرفته و نتیجه مبارزه را خیلی کم و بی اثر می کند. دیده شده است که در مناطق گرمسیری در بعضی مواقع که جوانه های مرکزی گیاه کاملا از بین می رود لاروها خود را به سر ریشه ها رسانیده و با ایجاد تونل هائی در تاج ریشه به فعالیت خود ادامه می دهند.

همچنین در مناطق سردسیری که در اواخر فصل هوا سرد می شود لاروها در انتهای دمبرگهای ضخیم در محل اتصال به تاج ریشه با ایجاد تونل هائی به زندگی خود ادامه می دهند. در چغندرهای بذری لاروها اکثرا در داخل غنچه های گل با چسبانیدن آنها بیکدیگر مخفی شده و تغذیه می کنند. درصد آلودگی بوته های چغندرقند به این آفت معمولا زیاد و در اطراف شیراز در موقع برداشت تا ۸۵٪ و مقدار کاهش محصول ۵-۶ تن در هکتار بوده است (خیری و همکاران، ۱۳۵۹).

آفت لیتا زمستان را بصورت لارو در بوته های چغندرقند و سرریشه هائی که باقیمانده اند می گذراند، ولی چنانچه زمستان معتدل باشد به همه شکل دیده می شود و اگر زمستان خیلی سرد باشد فقط لاروهای کاملی که در لابلای بوته ها و سرهای قطع شده چغندر و مغز دمبرگها مخفی شده اند باقی می مانند. در بهار پس از گرم شدن هوا لاروها در خاک تبدیل به شفیره می گردند و پس از مدت کوتاهی پروانه ها ظاهر می گردند. موقع خروج پروانه ها در بهار بستگی کاملی به درجه حرارت و رطوبت محیط دارد. معمولا خروج پروانه های لیتا در آب وهوای نظیر کرج حدود اواخر فروردین ماه صورت می گیرد. پروانه ها روزها در زیر بوته ها و کلوخهها پنهان می گردند و فعالیت آنها از غروب به بعد است.

پروانه ها پس از جفتگیری تخمریزی را شروع می کنند و یک پروانه ماده حدود ۵۰ عدد تخم بطور تک تک یا دسته های کوچک ۶ عددی در کنار برگها و دمبرگها و جوانه های مرکزی و طوقه نبات و حتی بر روی خاک می گذارند. تخمها بسته به درجه حرارت ۴ تا ۸ روز بعد باز می شوند و لاروها بسته با پنکه تخم در کدام قسمت از بوته چغندر گذاشته شده باشد شروع به تغذیه می کنند ولی بیشتر محل آنها در جوانه های مرکزی است. دوره لاروی در شرایط مساعد حدود ۱۵ تا ۲۰ روز طول می کشد و پس از آن لاروها در همان محل تغذیه و یا بر روی خاک و کلوخه ها پس از تنیدن پیله نازک سفیدرنگی در داخل آن تبدیل به شفیره می گردند.

دوره شفیرگی در شرائط مساعد حدود ۱۲ روز طول می کشد و پس از آن پروانه های نسل دوم خارج می گردند. رویهمرفته دوره زندگی یک نسل کامل این آفت در تابستان حدود ۳۵ روز طول می کشد. تعداد نسل این آفت در سال متفاوت، بدین ترتیب که در اصفهان تا ۶ نسل، مشهد ۵ نسل، ارومیه ۳ نسل و شیراز ۵ نسل در سال می باشد. آفت لیتا مخصوص مناطق گرم و خشک است و در سالهای مرطوب و خنک زیان آن حداقل بوده ولی در سالهای خشک و گرم خسارت این آفت به منتهای شدت می رسد و روی همین اصل است که صدمه آن در اوایل بهار زیاد جلب توجه نمی کند و از اوایل تابستان که هوا گرم و خشک است شدت می یابد (خیری، ۱۳۴۵).

برای نتیجه گیری و اخذ نتیجه مطلوب در امر مبارزه با بید چغندر که یک آفت اختصاصی چغندر محسوب می گردد اقدامات زیر لازم الاجرا می باشد.

الف – مبارزه زراعی:

۱۔ جمع آوری و معدوم نمودن بقایای چغندرقند از قبیل طوقه ها، برگها و ریشه های باقیمانده در زمین پس از برداشت محصول و یا چرانیدن آنها.

۲- شخم عمیق پس از برداشت محصول و دادن یخ آب زمستانی.

٣- زود کشت کردن چغندرقند در بهار که در زمان بروز و حمله نسل دوم آفت گیاه رشد خوبی کرده و خسارت کمتری ببینند.

۴- آبیاری بموقع مرتب و منظم مزرعه که تولید رطوبت در زراعت می کند نیز باعث کاهش فعالیت آفت می گردد به همین دلیل است در مزارعی که آبیاری بارانی می شود و وجود آفت در این گونه مزارع به حداقل می رسد و گاهی بندرت مشاهده می شود البته باید توجه داشت که تأثیر آبیاری در زراعت چغندرقند و کشت بصورت کرتی نمی باشد.

۵- سمپاشی سیلوهای چغندر پس از خاتمه کار کارخانه به کاهش جمعیت آفت کمک می کند.

ب – مبارزه شیمیائی:

موقع مبارزه شیمیائی: به طوریکه قبلا اشاره گردید خسارت بید چغندر بظاهر مشخص نیست به طوریکه ممکن است بوته های چغندر اکثر آلوده به آفت باشند ولی ظاهرا سالم به نظر برسند بنابراین لازم است از اوایل خرداد ماه که خسارت نسل دوم آفت آغاز می گردد مزارع معاینه شود وزمانی که میزان آلودگی بوته ها به حدود ۲۰٪ می رسد سمپاشی علیه این آفت را با یکی از فرمولهای زیر باید انجام گیرد.

فرمول ۱ – دیازینون ۶۰٪ امولسیون 1/5 لیتر در هکتار

فرمول ۲- اتريمفوس ۵۰٪ امولسیون 1/2 لیتر در هکتار

با اجرای این سمپاشی بموقع از بالا رفتن جمعت آفت جلوگیری می گردد و میزان خسارت آن به حداقل می رسد ولی در صورتی که این مبارزه بموقع صورت نگیرد و بتدریج میزان آلودگی در نتیجه افزایش تعداد نسل آفت بالا برود و در اثر تغذیه تدریجی لاروها، جوانه های مرکزی کاملا سیاه و بهم بچسبد و لاروها در لابلای برگهای چسبیده و سیاه شده مثل ساروج پنهان و به عمق بوته ها فرو رفته باشند مبارزه با این آفت کاملا مشكل و حتی با استفاده از فرمولهای فوق نیز نتیجه مطلوب و قطعی حاصل نمی گردد و لذا در مورد مبارزه با این آفت باید به دو نکته اساسی زیر توجه داشت:

اول: در موقع سمپاشی علیه آفت لیتا به خصوص در زمانی که لاروها در وسط بوته پیشروی کرده و جوانه ها کاملا سیاه و بهم چسبیده اند باید وسط بوته ها و جوانه های مرکزی چغندر کاملا به محلول سمی آغشته گردد والا مبارزه نتیجه مؤثری ندارد.

دوم: با توجه به نکته فوق استفاده از هواپیما و سمپاشهای آتومایزر که مقدار کمی محلول سمی در هکتار می پاشند نمی تواند علیه این آفت به خصوص در زمانی که آلودگی بوته ها زیاد و لاروها در وسط بوته ها مستقر گردیده اند مفید و ثمربخش باشد و در این قبیل موارد باید از محلول پاشهای پشتی در سطوح کوچک و از سمپاش تراکتوری در سطوح بزرگ و با حجم بیشتری از آب استفاده گردد (خیری، ۱۳۷۰).