عسلک پنبه

Bemisia tabaci Gennadius

Syn. Bemisia gossypiperda Misra et Lamba

Aleyrodidae, Hom

عسلک برگ پنبه از دیر زمان در مناطق پنبه کاری ایران وجود داشته و اولین بار در سال ۱۳۲۳ در اطراف کرمان توسط بشیرالهی مشاهده و جمع آوری گردیده و در همان سالها در نقاط پنبه خیز فارس و کرمان انتشار داشته است. این آفت در سالهای اخیر در مناطق پنبه خیز استان فارس، گرمسار و جیرفت حالت طغیانی پیدا نموده و از مهمترین آفات پنبه محسوب می شود حبیبی، ۱۳۵۳).

طول حشره بالغ ماده در حدود 1/2 – 1/1 میلیمتر و عرض بدن با بالهای باز حدود 2/5 میلیمتر است. رنگ اصلی بدن زرد لیموئی ولی بدلیل پوشیده شدن سطح بالها و بدن از گرد مومی سفید رنگ، رنگ ظاهری حشره سفید به نظر می رسد. چشمها قرمز رنگ و بدو قسمت تقسیم شده است. شاخکها 7 مفصلی و رنگ آن زرد لیموئی است. مفصل اول شاخک کروی و مفصل دوم گلابی شکل و مفصل سوم طويل باندازه طول مفصل اول و دوم می باشد. در انتهای مفصل سوم یک عدد مو و نزدیک آن دو Sensory rores وجود دارد. آخرین مفصل شاخک طویل تر از مفصل ما قبل آن می باشد. پاها قوی و قدری تیره رنگ و پنجه ها دو مفصلی است. طول حشره نر 1/06 میلیمتر و قدری کوچکتر از حشره ماده و در انتهای حلقه انتهائی شکم دارای دو جفت قلاب که رأس آن خمیده و متوجه زیر شکم است می باشد. تخم این حشره بیضوی، تخم مرغی شکل دارای دنباله کوتاهی است که در نسج برگ فرو می رود و تخم را از قسمت پهن آن به برگ می چسباند. طول متوسط تخم بدون دنباله در حدود 0/2 میلیمتر.

تخمها به صورت انفرادی یا دسته جمعی در زیر برگ قرار داده شده و در ابتدا زرد روشن و سیس قهوه ای می گردند (حبیبی، ۱۳۵۳). نوزاد حشره بمحض خروج از تخم تا ظهور حشره کامل سه مرحله لاروی و یک مرحله شفیرگی یا پوپاریوم را طی می کند. نوزاد یا لارو سن اول خیلی ریز، دارای سه جفت پا، زرد روشن، بیضی کشیده و در حاشیه بدن 16 جفت مژه مومی دارد. شاخکها یک جفت و باریک و بلند است. این نوزاد متحرک و در پشت برگ بحرکت مختصری ادامه می دهد. پس از زمان کوتاهی با فرو بردن اندام مکنده خود در نسج برگ، در تمام دوره زندگی پورگی در همان محل ثابت می ماند. پس از گذشتن سه مرحله پورگی مرحله شفیرگی یا پوپاریوم فرا می رسد. در این مرحله از زندگی، حشره بی حرکت بوده و تغذیه نمی کند. اندازه بدن شفيره نزدیک به یک میلیمتر می رسد. شکل آن بیضی و کمی محدب است. حلقه آخر شکم منتهی به دو عدد مو می باشد. رنگ شفیره سفید مایل به زرد است و در طرفین حاشیه بالای بدن دو برآمدگی سفید رنگ دارد. پوست شفیره کمی شفاف و در قسمتهای بدن شفیره به رنگ زرد از داخل آن نمایان است (صلواتیان، ۱۳۴۷).

عسلک برگ پنبه در سواحل خلیج فارس، استانهای بلوچستان و سیستان، خوزستان، مازندران، گرگان، فارس (داراب، جهرم)، کرمان، خراسان (طبس) و نقاط گرمسیر استان مرکزی مانند گرمسار و ورامین و همچنین اصفهان و کاشان شیوع دارد. ضمنا در کشورهای عراق، هندوستان، پاکستان و سودان، این حشره از آفات مهم پنبه محسوب می شود. عسلک پنبه در ایران دارای میزبانهای متعدد است و تاکنون 46 گونه میزبان از گیاهان زراعی، زینتی، علفهای هرز و درختان برای این آفت گزارش شده است.

از نظر اقتصادی در بین گیاهان زراعی در مرحله اول پنبه که در سالهای وفور در صورت عدم رعایت اصول زراعی و مبارزه بسختی آسیب می بیند. دوران آلودگی این زراعت در گرمسار از اواخر مردادماه آغاز و تا آخرین روزهای زندگی بوته پنبه ادامه می یابد. پس از آن خربوزه در مرحله دوم اهمیت است این محصول از زمان ظهور اولین برگها مورد حمله قرار گرفته و تا زمان خشک شده بوته ها ادامه می یابد (حبیبی، ۱۳۵۳، صلواتیان، ۱۳۴۷، منصف و کشکولی، ۱۳۵۶). این آفت نه تنها از راه تغذیه و مکیدن شیره نباتی سبب ضعف بوته های پنبه می شود. بلکه با ترشحات خود چسبندگی الیاف را باعث می گردد.

چسبندگی الیاف از مهمترین و خطرناکترین خسارت آفت محسوب می شود، زیرا کیفیت محصول و در نتیجه ارزش صادراتی آنرا به میزان قابل توجهی نقصان می دهد. حشرات کامل و نوزادهای آن خرطوم خود را در بافتهای پشت برگ فرو برده و شیره گیاه را می مکند، در نتیجه مقدار آب بافتهای گیاه و مواد از ته آن کم می شود. در صورتی که حمله آفت شدید باشد جوانه ها و اعضاء میوه دهنده نبات ضعیف و بتدریج زرد شده و می خشکند و در سطح برگهای آفت زده لکه های ارغوانی به وجود می آید.

عسلک پنبه زمستان را به صورت تخم، حالات مختلف پورگی یا ندرتا حشره کامل روی علفهای هرز بسر می برد. در مناطق پنبه کاری فارس این آفت می تواند در اکثر اوقات سال فعالیت داشته باشد و روی میزبان های هرز وزراعی زندگی نماید. ظهور حشره معمولا از اوائل خردادماه ببعد روی بوته های پنبه ظاهر می گردد و در ماههای مرداد، شهریور و مهرماه به فعالیت خود ادامه داده و از اواخر مهرماه ببعد از تراکم جمعیت آن کاسته شده ولی در عین حال به صورت حالات مختلف در پائیز روی بقایای بوته پنبه و اواسط دیماه ببعد شفیره و احتمالا پوره سن سوم و بندرت حشره کامل در بقایای بوته پنبه دیده می شود. از اوائل اسفندماه که شرایط جوی مساعد می گردد می توان حشره کامل فعال را مشاهده نمود و اولین نسل آفت را به وجود می آورد.

تعداد تخم این حشره بطور متوسط حدود 150-200 عدد بوده که اغلب بطور انفرادی و گاهی چند عدد کنار هم در پشت برگ و بندرت در سطح روی برگ دیده می شوند. در شرایط جوی مناطق پنبه کاری استان فارس مخصوصا داراب که متوسط درجه حرارت در تابستان حدود 32 درجه است دوره تفریخ تخم کوتاه و حتی کمتر از یک هفته و دوره رشد لاروی نیز 7 روز یا کمی بیشتر می باشد. بنابراین آفت می تواند در تابستان هر دو هفته یک نسل داشته باشد، در حالیکه طول نشوونمای یک نسل در اوائل بهار و یا اوائل پائیز حدود یکماه به طول می انجامد. در مورد تعداد نسل این آفت در فارس با توجه به عدم سرمای شدید و یخبندان در زمستان و همچنین وجود میزبانهای هرز و زراعی در مناطق پنبه کاری احتمالا بیش از یازده نسل در سال دارد (منصف و کشکولی، ۱۳۵۶).

حشره بالغ در گرما و هوای آرام بسیار فعال و متحرک و دارای پروازهای کوتاه و پشت سرهم می باشد ولی با پائین آمدن درجه حرارت و وزیدن باد در زیر برگها پنهان می شود. این حشره در مزارعی که رسیدگی بیشتری از نقطه نظر مصرف کود و آبیاری لازم و منظم به عمل آمده و دارای رشد بیشتری است و تراکم زیادتری دارد. در صورت خشک شدن برگ پوره های پشت آن از بین می روند و تنها پوپاریوم می تواند در اینحالت زندگی کند. مبارزه شیمیائی با عسلک پنبه موقعی دارای اثر قاطع است که همراه با آن مجموعه عمليات زراعی ذیل انجام گیرد:

١ – کندن و سوزاندن بوته های پنبه و گیاهان هرز میزبان، بلافاصله بعد از خاتمه برداشت محصول.

۲ – زود کاشت نمودن پنبه در بهار بطوریکه کشت پنبه در اواسط اردیبهشت ماه خاتمه یابد.

3 – زراعت پنبه دور از جالیز و آفتابگردان و یا با رعایت فاصله کافی با آن کاشته شود.

۴- بمحض خاتمه فصل برداشت محصولات جالیزی مزرعه جالیز باید شخم عمیق زده شود تا پناهگاهی برای حشره نباشد.

۵ – تبدیل روشهای کشت کرتی به کشت خطی

۶- برداشت بموقع محصول پنبه برای جلوگیری از آلوده شدن به شیره عسلک.

در زمینه مبارزه شیمیائی و انتخاب بهترین حشره کش دو سری آزمایش در گرمسار توسط حبیبی (۱۳۵۳) و منصف و کشکولی (۱۳۵۶) در داراب فارس انجام شده است. با توجه به نتایج این آزمایشات امولسیون تیودان ۳۵٪ به میزان سه لیتر در هکتار و پس از آن از امولسیون دیمیكرن ۵۰٪ به میزان یک لیتر در هکتار و یا امولسیون پرفکتیون ۴۰٪ به مقدار 1/5 لیتر در هکتار می توان استفاده کرد. تاریخ اولین سمپاشی در داراب در نیمه دوم شهریور و در گرمسار نیمه اول مهرماه می باشد.

در رابطه با دشمنان طبیعی این آفت و گونه های مشابه متذکر می گردد، که زنبور Encarsia formosa یکی از پارازیتهای مهم و فعالی است که پوپاریوم مگسهای سفید (White flies) را مخصوصا در گلخانه شدیدا پارازیته می نماید.