کپک خاکستری انگور ( Botrytis cinerea )

پوسیدگی خوشه در اثر بوتریتیس

بیماری پوسیدگی خوشه یا کپک خاکستری تقریبا در تمام موستان های مناطق مختلف جهان شیوع دارد.این بیماری سالهای طولانی به عنوان بیماری درجه دوم شناخته می شد اما بعد از شیوع اپیدمی فیلوکسرا و احیاء موستان ها با استفاده از نهال های پیوندی در اروپا اهمیت روز افزون پیدا کرد.

آب و هوای گرم یا سرد مرطوب از جمله شرایط مساعد برای بیماری می باشد.پوسیدگی خوشه باعث کاهش شدید کیفیت و نیز کمیت محصول می شود. کاهش محصول ممکن است از طریق ریزش حبه های نارس خوشه یا کم آبی میوه ها یا خشکیدن حبه ها ناشی شود.

در مورد انگورهایی که به صورت تازه مصرف می شوند کاهش کیفیت محصول در مزرعه یا انبار یا در حین حمل و نقل بسیار مهم است.

علایم بیماری

در اوایل بهار جوانه ها و سر شاخه های جوان ممکن است مورد حمله قرار گیرند قهوه ای و خشک شوند.در اواخر بهار قبل از مرحله گل دهی لکه های بزرگ و نامنظم و نکروتیک و قهوه ای رنگ متمایل به قرمز روی بعضی از برگها و معمولا در کنار و لبه آنها به وجود می آید. در مرحله گل دهی . قبل از ریزش کلاهک قارچ مولد بیماری به خوشه حمله می کند و باعث پوسیدگی یا خشک شدن و سرانجام ریزش آن می شود.

اغلب در اواخر دوره گل دهی  قارچ مولد پوسیدگی خوشه روی کلاهک های پژمرده و پرچم ها و حبه های عقیم جدا شده از خوشه رشد می کند و از این محلها به دم میوه و محور خوشه حمله کرده و لکه های کوچکی که در آغاز قهوه ای و سپس سیاه می شود روی قسمت های یاد شده به وجود می آورد. در اواخر تابستان این لکه ها تمام قطر محور خوشه را اشغال می کند و باعث چروک خوردن حبه ها و سرانجام خشک شدن زیرین لکه ها می شود.

با شروع رسیدن میوه و رنگ انداختن حبه ها آلودگی میوه مستقیما از راه اپیدرم یا زخم به وجود می آید. کپک تمام خوشه را فرا می گیرد و پوسیدگی به سرعت در خوشه های متراکم دارای حبه های فشرده به وجود می آید. انگورهای سفید آلوده  به رنگ قهوه ای و انگور های سیاه به رنگ متمایل به قرمز در می آیند.

حبه های آلوده به بیماری در هوای خشک می ترکند و در هوای مرطوب بیشتر آماده ترکیدن هستند و یک لایه کپک خاکستری متمایل به قهوه ای در روی آنها تشکیل می شود. انگور هایی که تازه مصرف می شوند به هنگام نگهداری در سردخانه اغلب نوعی پوسیدگی  مرطوب روی ناحیه محور خوشه هایشان به وجود می آید که از توده متراکم میسلیوم و گاهی همراه با اسپور پوشیده شده است.

روی حبه های آلوده لکه های مدور قهوه ای به وجود می اید که به تدریج تمام سطح حبه انگور را فرا میگیرد و باعث میشود پوست آنها به آسانی کنده شود که به این حالت لیز شدگی پوست حبه می گویند.

در اروپا شاخه هایی که هنوز چوبی و سخت نشده اند ممکن است در اواخر دوره رویش آلوده شوند و در آنها سفید شدن پوست همراه با اسکلرتهای سیاه قارچ یا توده های میسلیوم حاوی اسپورهای خاکستری رنگ به وجود می آید .

اخیرا مشاهده شده که قلمه های پیوند شده ای که در جعبه ها به منظور تشکیل کالوز در دمای نزدیک 30 درجه سانتیگراد و رطوبت زیاد نگهداری می شوند نیز آلوده می شوند و در نتیجه رشد سریع قارچ ؛ قلمه ها از بین می روند.

این قارچ همچنین به زیر لایه پارافینی در محل پیوند وارد می شود و از جوش خوردن پیوندک جلوگیری می کند.

عامل بیماری

قارچ مولد بیماری Bortyitinia fuckeliana(de Bary)whelzel نام دارد که فقط شکل غیر جنسی آن یعنی Bortytis cinerea pers  در مو کاریها دیده می شود. میسلیوم بوتریتیس سینه را از اجتماع ریسه های بند بند به رنگ زیتونی متمایل به قهوه ای و به شکل استوانه ای یا دارای کمی تورم  در محل بند ها تشکیل شده است. قطر هیف ها از 11تا23 میکرومتر بر حسب شرایط رشد تغییر می کند.

بین هیف ها اغلب آناستوموز اتفاق می افتد. کنیدیوفورها که از 1 تا 3 میلیمتر طول دارند و ستبر و تیره و استوانه ای شکل و منشعب هستند و در انتهای انشعابات سلولهای بلندی قرار دارد که روی آنها زایده های خار مانند کوتاهی به نام استریگما تا  به وجود آمده ودسته های کنیدی در نوک آنها تشکیل می گردد.

کنیدهای به ابعاد 8تا10 میکرومتر در 10 تا 12 میکرومتر تخم مرغی یا کروی کشیده صاف و تک سلولی به رنگ خاکستری کم رنگ هستند و توده آنها کمی پررنگ تر یعنی خاکستری می‌باشد. در شرایط نامناسب قارچ مول بیماری روی اندام های آلوده تولید اسکلرت به اندازه های 1 تا 3 میلیمتر در 2 تا 4 میلیمتر می کند که تیره رنگ و قرصی شکل بوده و محکم به بافت میزبان می چسبد.

اسکلرت از یک قسمت میانی و یک لایه سلول پوششی تشکیل شده است. اسکلرتها در دمای بین 3 تا 27 درجه سانتیگراد جوانه میزند و کنیدیوفور تولید میکند.

بوتریتیس سینه را همچنین می تواند تولید میکروکنیدی (فیالوسپورphialaspore) کند. فیالیدها phialides معمولا آزادانه از سلول های منفرد هیفی روی میسلیوم های هوایی پیر تشکیل می شود به وجود می آید.

میکروکنید ها که 2تا 3 میکرومتر قطر دارند بی رنگ و تک سلولی اند و مانند رشته زنجیر تشکیل می شوند و با مایع لعاب مانند آغشته هستند . نقش اساسی میکروکنیدها در اسپرماتیزاسیون اسکلرت است که منجر به تشکیل اپوتس می شود.

اسکلرت می تواند جوانه زند و آپوتس Botrytinia fuckeliana را تولید کند. ولی آپوتس در تاکستان به ندرت مشاهده می شود. آپوتس فنجانی شکل پایه دار و قهوه ای رنگ است که طول پایه آن به 4تا5 میلیمتر می رسد. آسکسپورها (7در 5/5 میکرومتر)  بی رنگ و تک سلولی و تخم مرغی تا بیضوی و صاف هستند.

چرخه بیماری

قارچ بوتریتیس سینه را مختص تاک نیست.این قارچ به بسیاری از گیاهان زراعی و خودرو حمله می کند و قادر است به شکل گندرو دربافت های نکروتیک مسن و مرده به زندگی خود ادامه دهد.در اروپا عامل بیماری به صورت اسکلرت که در پاییز روی شاخه های دو ساله و گاهی روی حبه های خشکیده و مومیایی شده تشکیل می شود و نیز به صورت میسلیوم مستقر روی پوست و داخل جوانه زمستان گذرانی میکند.

در بهار اسکلرت و میسلیوم تولید کنیدی می کنند و احتمال منبع آلودگیهای اولیه قبل از گل دهی در برگها و خوشه های جوان هستند. کنیدیها با باد و باران پخش شده به هنگام رنگ گرفتن دانه ها تعداد آنها زیاد می شود. کنیدی در دمای 1 تا 30 درجه سانتیگراد جوانه میزند . دمای مطلوب برای جوانه زدن 18 درجه سانتیگراد است.

جوانه زدن اسپور در قطرات آبی حاوی مواد مغذی شسته شده از دانه گرده یا ترشحات برگ تسریع می گردد. همچنین هنگامی که آب نباشد در رطوبت نسبی 90 درصد کنیدی می تواند جوانه بزند. آلودگی در دمای 15 تا20 درجه سانتیگراد و وجود قطرات آب با رطوبت نسبی 90 درصد تقریبا 15 ساعت به طول می انجامد. بدیهی است در دماهای پایین تر زمان طولانی تری نیاز است.

به طور معمول هیف قارچ مولد بیماری مستقیما از اپیدرم اندامهای حساس به داخل آنها نفوذ می کند. اما زخم ها به ویژه زخم ها و صدمات ناشی از حشرات و آلودگی سفیدک حقیقی و تگرگ و پرندگان و آلودگی را تسریع می کند.

با استفاده از اسکن الکترون میکروسکوپی نشان داده شده است که لوله تندشی کنیدی ها از ترک های بسیار ریزی که در اطراف روزنه های غیر فعال حبه انگور وجود دارد به داخل حبه ها نفوذ می کند در اواخر مرحله گل دهی و در شرایط خاص . تخمدان از راه کلاله  و خامه الوده می شود ولی این آلودگی تا هنگام رنگ گرفتن حبه ها پنهان خواهد بود.

مبارزه

ارقام مو بر حسب تراکم حبه های خوشه و ضخامت و ساختمان پوست حبه و نیز ترکیبات شیمیایی آنها (ترکیبات آنتوسیانین و فنولی ) نسبت به بیماری پوسیدگی خوشه حساسیت متفاوتی دارند.معلوم شده که فیتوآلکسینهایی که مو تولید می کند  مانند رسوراترول ((resveratrol   و ینیفرینس(viniferins) ونیز تجمع این مواد در گیاه با مقاومت نسبی ارقام نسبت به این عامل بیماری ارتباط دارد.

ارقام حساس مو را باید با عملیات توام زراعی و شیمیایی در مقابل حمله بیماری و پوسیدگی خوشه حفظ کرد. به منظور کاهش شدت بیماری باید از تولید زیاد اندامهای سبز درخت با انتخاب پایه های مناسب و مصرف محتاطانه کودهای نیتروژن دار جلوگیری کرد.

حذف برگ های اطراف خوشه ها و تهویه بهتر موستان با هرس کردن و نگهداری مناسب باعث می شود خوشه ها در معرض آفتاب قرار گرفته از شدت بیماری کاسته شود. کنترل و مبارزه با بیماریها و آفاتی که به حبه ها خسارت می زند. مخصوصا کرم خوشه خوار نیز در کاهش شدت بیماری موثر است.

اغلب مبارزه شیمیایی از نوع پیشگیری نیز ضرورت پیدا می کند.در این روش چهار بار سم پاشی (روشی استاندارد در اروپا)نتایج رضایت بخشی داشته است.

زمان سمپاشی

سم پاشی بار اول بعد از گل دهی و هنگام تشکیل حبه های جوان .

بار دوم درست قبل از تماس حبه ها باهم .

بار سوم هنگام رنگ انداختن حبه ها

بار چهارم سه هفته قبل از برداشت به عمل می آید.

سم پاشی با بردو فیکس به شرح زیر :

سم پاشی با نسبت ۵ در هزار هنگام ریزش گلبرگ ها

 سم پاشی با نسبت ۵ در هزار هنگام تشکیل غوره ها

سم پاشی با نسبت ۵ در هزار هنگام شیرین شده غوره ها

سم پاشی با نسبت ۵ در هزار سه هفته قبل از برداشت محصول

چنانچه نژادهای مقاومی از بوتریتیس سینه را نسبت به قارچ کشها به وجود آمده باشد.مبارزه شیمیایی مفید نخواهد بود .چنانکه این حالت با مصرف زیاد بنزیمیدازول به وقوع پیوسته است. تنظیم سمپاش به گونه ای مناسب به طوری که هنگام سم پاشی تمام قسمت های خوشه آغشته به قارچ کش گردد حائز اهمیت است.

بیماری پوسیدگی خوشه در مورد انگورهایی که در سردخانه برای تازه خوری نگهداری می شود با تدخین دی اکسید گوگرد و تنظیم دمای سردخانه در حدود صفر درجه سانتیگراد قابل کنترل است.

با پیشرفت هایی که در مدل محاسباتی رفتار اپیدمیولوزیکی بوتریتیس سینه رآ در موستان ها حاصل شده است خطر بیماری در هر زمان قابل پیش بینی است که با مصرف قارچ کش های مناسب و سم پاشی های به موقع می توان از خسارت بیماری جلوگیری کرد.

از سوی دیگر نتایج برسی های به عمل آمده در مورد تضاد trichoderma harzianum   با قارچ مولد بیماری پوسیدگی خوشه نشان میدهد که می توان از این قارچ در مبارزه بیولوزیکی با بوتریتیس سینه رآ استفاده کرد.دستاوردهای مبارزه بیولوزیکی و شیمیایی آینده نوید بخشی را پیش روی ما قرار داده است (اشکان 1374)

بیماریهای مهم گیاهی ایران تالیف دکتر ابراهیم بهداد