آبدزدک
.Gryllotalpa gryllotalpa L
.Syn. Gryllotalpa vulgaris Latr
.Gryllotalpidae, Orth
Eng. Mole cricket
آبدزدک از دیرزمان در ایران انتشار داشته و اولین بار در سال ۱۳۱۷ توسط افشار شرح داده شده است. این حشره یک آفت پلیفاژ بوده و به ریشه و طوقه عده ای از گیاهان زراعی و نباتات زینتی حمله می نماید و در مناطق مختلف به اسامی گوناگون نامیده می شود و زارعین در اصفهان به ان زمین سنبانک یا مارسنبانک می گویند. اصطلاح آبدزدک نیز بدین جهت است که آفت در خاک با پیشرفت خود باعث ایجاد کانال هائی می شود و آب زمین از این راه دزدیده و از دسترس ریشه به هدر می رود. آبدزدک در تمام مناطق ایران احتمالا شیوع دارد.
طول حشره کامل آبدزدک معمولی ۵۰-۶۰ میلیمتر می باشد ولی ریونی (۱۳۶۲) اندازه آنرا تا ۶۷ میلیمتر نیز می نویسد. رنگ عمومی بدن حشره قهوه ای متمایل به خاکستری روشن و یا قهوه ای تیره می باشد و در هر حال رنگ شکم آن روشن تر است. سر بیضی شکل و روی آن دو چشم سیاه درخشان قرار دارد. سینه اول حشره فوق العاده بزرگ و ضخیم و محکم است و پاهای جلوئی خیلی قوی و بزرگ و دارای دندانه های مخصوصی است که برای کندن خاک و حفر دالانهای زیرزمینی بکار می رود.
حشره کامل دارای دو جفت بال است که بالهای جلوئی کوتاه و قهوه ای رنگ و فقط روی سینه و کمی از قاعده شکم را می پوشاند. بالهای عقبی خیلی بلندتر و نازکتر می باشد و مانند بادبزن دستی تا شده روی بدن قرار گرفته است. طول بالها در حالت استراحت کمی از طول شکم حشره تجاوز می نماید. حشره در انتهای شکم دارای دو استطاله می باشد که طول آنها تقریبا باندازه شاخکها است (دواچی، ۱۳۲۸ و کوثری، ۱۳۲۶). تخمهای حشره که زیر خاک در داخل لانهای به صورت دسته ای ریخته می شود سفید و بیضوی بوده و طول آنها ۳-۴ میلیمتر است (زاهدی، ۱۳۴۸). پوره ها بغير از آنکه کوچکترند از نظر شکل ظاهری با حشرات بالغ تفاوت زیادی ندارند.
بعضی از حشره شناسان معتقدند که این حشره به طورکلی کارنیوروس (Carnivorus) با گوشتخوار است و اگر هم صدمه ای به ریشه گیاهان می رساند بدلیل اینست که حشره در داخل زمین ضمن جستجوی شکار و طعمه اصلی خود چنین باعث می شود. اما کسانیکه دوره زندگی و طرز خسارت این آفت را دقیقا می دانند با نظریه فوق موافق نمی باشند و اعتقاد دارند که حشره مزبور همه چیز خوار (Omnivor us) بوده و از گیاهان تغذیه می نماید ولی به پروتئین حیوانی نیز برای تکمیل زندگی خود نیاز دارد(ریونی، ۱۹۶۲). نگارنده تغذیه آبدزدک را از کرم سفید ریشه مشاهده نموده و ریونی نیز می نویسد در این حشره صفت کانیبالیسم (Cannibalism) وجود داشته و گاهی ضمن اینکه در جستجوی شکار اصلی خود است از پوره های خویش تغذیه می نماید.
بطوری که در بالا نیز اشاره شد این آفت به عده زیادی از گیاهان یکساله زراعی و زینتی حمله می نماید و با جویدن ریشه طوقه و یا ساقه گیاه باعث مرگ آن می شود. گاهی خسارت آن روی سیب زمینی با گیاهان غده ای دیگر بدین ترتیب بوده که با ایجاد سوراخی روی غده از داخل آن عبور کرده و تا طرف دیگر غده پیش می رود. خسارت آبدزدک بدو طریق می باشد از یک طرف با جویدن و قطع ریشه و طوقه گیاه باعث مرگ آن می شود، از طرف دیگر با ایجاد کانالهائی در زمین و جابجا کردن خاک اطراف ریشه ها موجب عدم تماس کامل آنها با خاک می گردد. میزان خسارت آبدزدک در اراضی سبک و شنی و یا هوموسی که دارای رطوبت یکنواختی باشند بیش از اراضی سنگین و رسی است.
با اینکه آبدزک یکی از آفات مهم گیاهان است ولی متأسفانه هنوز بیولوژی آن در ایران دقیقا و بطور گسترده مطالعه و بررسی نشده است و لازمست در این مورد تحقیقاتی صورت گیرد. آبدزدک زمستان را به صورت حشره کامل و یا سنین سوم و چهارم پورگی در داخل خاک بسر می برد. در اواسط بهار پوره ها به تغذیه و فعالیت خود ادامه داده و حشرات ماده نیز از لانه خود خارج نشده و نرها توسط صداهای مخصوص آنها را دعوت به جفتگیری می نمایند. جفتگیری در داخل خاک و همواره هنگام شب صورت می گیرد. در موقع جفتگیری حشرات نر در زیر و ماده ها در رو قرار می گیرند. حشرات ماده پس از جفتگیری دالانهای عمیقی حفر کرده و در انتهای آن یک محل وسیع تری به نام لانه تهیه می کنند. جدار این لانه خیلی صاف و صیقلی بوده و به صورت یک کلوخه و به بزرگی یک مشت انسان می رسد.
در داخل این لانه ریشه های نازک نباتات و الياف ریشه و خاک برگ پوسیده جمع آوری شده و در این محل حشره تخمگذاری می نماید. تعداد تخمهائی که توسط هر حشره ماده گذارده می شود ۳۰۰-۴۰۰ عدد است. هر ماده ممکن است تا سه لانه بسازد و تعداد تخمها در هر لانه کمتر از لانه قبلی است. در شرائط آب و هوائی کرج تخمها پس از ۱۵-۲۰ روز تفریخ می شود و پوره های سفید رنگ خارج شده یکی دو روز در لانه مانده و پس از آنکه بدن نرم آنها کمی سخت شد فعالیت خود را شروع نموده و شروع به حفر کانالهای زیرزمینی می نمایند و بدین جهت دالانهای لاروی در اطراف لانه تخم بسیار زیاد می باشد. در این مرحله پوره ها گوشتخوار و از حشرات زیرزمینی و کرمها تغذیه می کنند و به طوریکه در بالا نیز اشاره شد صفت هم خوراکی نیز در آنها وجود داشته و آبدزدکهای بزرگتر از افراد کوچکتر تغذیه می نمایند.
پوره های سن اول تا قبل از رسیدن فصل سرما دو مرتبه تغییر جلد داده و تبدیل به پوره سن سوم می شوند و حشره زمستان را به صورت پوره سن ۳ و یا ۴ در عمق ۳۰-۱۰۰ سانتیمتری زمین می گذراند. بدین ترتیب دوره زندگی یک نسل آفت دو سال طول می کشد. طول عمر حشره کامل ۶-۲۴ ماه است. آبدزدک تمام روز در زمین و در داخل دالانهای تعبیه شده بسر می برد و هنگام شب از خاک بیرون آمده و به اطراف محل خروج خود حرکت می نماید. در شبهای گرم تابستان حشرات کامل آبدزدک در اطراف نور معمولا به پرواز در می آیند و این پرواز احتمالا برای شکار می باشد و به طوریکه ریونی می نویسد، حشرات در حال پرواز اطراف چراغ ها فقط ۱۰ درصدشان ماده بوده اند.
برای مبارزه با آبدزدک بطرق مختلف زراعی، مکانیکی و شیمیائی عمل می شود. یکی از روشهای زراعی شخم زدن زمین برای از بین بردن تخم های حشره که در لانه ها گذارده شده می باشد. غرقاب نمودن زمین نیز موجب می گردد که پوره ها زمین را ترک و بیرون آیند و سپس نسبت به انهدم آنها اقدام کرد. در یونان و بعضی از کشورهای عربی زارعین گیاهچه های سبزیجات را در اراضی کوچک و باغچه ها با قرار دادن طوقه پلاستیکی در اطراف آنها از حمله آبدزدک حفظ می نمایند. در رابطه با مبارزه مکانیکی و شکار آبدزدک و جمع آوری آنها می توان ظروف لعابی و یا ظرفهائی که در داخل آنها لیز باشد مانند قوطی خالی کمپوت یا روغن اتومبیل استفاده نمود.
بدین ترتیب که قوطی ها را در سطح زمین طوری می گذارند که لبه آن مطابق با سطح خاک یا کمی پائین تر قرار گیرد. ته ظرف را مقداری آب یا چند قطره نفت ریخته که جمعا یک چهارم ارتفاع قوطی محلول باشد. آبدزدکها در شب که مشغول حفر مجاری سطحی هستند در این ظروف به دام افتاده و سپس بواسطه لیز بودن سطح داخلی قوطی نمی توانند خارج شوند. آنگاه صبحها قوطی را خالی کرده و آنها را از بین می برند. در باغچه های آلوده نیز می توان بطريق گستردن تله ای از پهن، آبدزدک ها را شکار و از برد. بدین طریق که در اوائل پائیز گودالهائي بعمق ۳۰-۲۰ سانتیمتر کنده و درون آن را با پهن پر می کنند، به طوریکه سطح پهن ده سانتیمتر از سطح خاک بالاتر قرار گیرد.
پوره های آبدزدک برای زمستان گذرانی بزیر قشر پهن آمده و جمع می شوند سپس در اواخر زمستان این پهن ها را بیرون ریخته و پوره های آبدزدک را جمع و از بین می برند. ممکن است این دام را در طول باغچه به صورت نوارهائی بعمق ۲۰-۳۰ سانتیمتر حفر و پهن ریزی نمود. طریقه مبارزه شیمیائی، استفاده از طعمه مسموم می باشد. طعمه مسموم را پس از تهیه هنگام غروب که همزمان با خروج حشرات از داخل خاک در سطح مزرعه یا باغچه بمقدار ۵ گرم در متر مربع می پاشند. برای تهیه طعمه مسموم از سموم کلره مانند گامکسان و لیندین استفاده می شود و فرمول تهیه آن با گامگسان به شرح زیر است:
گامکسان 0/12 ۲-۳ کیلوگرم
سمبوس ۱۰۰ کیلوگرم
آب ۵۰ لیتر
گامکسان را در پنج لیتر آب حل کرده و بقیه آب را اضافه میکنند و بتدریج روی سبوس ریختهو با دست یا وسیله دیگری بهم می زنند تا به صورت اوماج درآید به طوریکه وقتی روی زمین می باشند به صورت دانه های خیلی ریز در آیند. امروزه مصرف سم کلره با آنکه اثر خوبی روی آبدزدک دارند مجاز نمی باشد و بجای آن می توان از سموم مشابه مانند گرانول ۵۰ درصد کاربوفوران استفاده کرد و سم مزبور را مستقیما بمیزان ۱۵-۲۰ کیلوگرم گرانول در سطح یک هکتار پاشيد.