سوسک سیب زمینی

Leptinotarsa decemlineata Say

Syns. Chrysomela decemlineata Say

Doryphora decemlineata Rogers

Polygramma decemlineata Mels

Chrysomelidae, Col

Eng. Colorado potato beetle

سوسک سیب زمینی یا سوسک برگخوار سیب زمینی که در اصطلاح انگلیسی سوسک کلرادو گفته می شود، موطن اصلیش آمریکای شمالی بوده و در دنیا اولین بار در سال ۱۸۲۳ میلادی در ایالت کلرادوی آمریکا توسط توماس سی (Thomas Say) گزارش و تعیین نام گردیده است. این آفت سپس از سال ۱۸۷۷ همراه واردات سیب زمینی و سایر محصولات از آمریکا وارد اروپا شده است. سوسک سیب زمینی در ایران تا سال ۱۳۶۳ شمسی جزء آفات قرنطینهای کشور محسوب می شد و متأسفانه اولین بار در بهار سال ۱۳۶۳ خسارت آن در مزارع سیب زمینی اردبیل دیده شد و آفت در همین سال در بیش از ۳۷ قریه از قراء شهرستان اردبیل انتشار داشته است. با توجه به اینکه آلودگی مزارع در مناطق نیار، سامیان، جبه دار و ارباب کندی اردبیل که در کنار جاده های ترانزیتی و ارتباطی واقع شده اند بیشتر است، احتمال زیاد می رود که آفت دو سال بیشتر یعنی در سال ۱۳۶۱ از طریق اروپا وارد ایران شده است (کاظمی، ۱۳۶۳).

حشره کامل سوسکی است، به طول ۱۰-۱۲ میلیمتر و عرض 0/6 میلیمتر و فرم آن بیضی برجسته و روی پیش گرده آن دارای لکه های سیاهی می باشد. بالپوشها زرد و روی هر کدام ۵ نوار سیاه و مجموعا تعداد ده نوار در جهت طولی حشره قرار دارد و به همین جهت به آن decemlineata.اگفته می شود. این علامت به سهولت سوسک سیب زمینی را از سایر سوسکها متمایز می سازد. حشره نر کمی از حشره ماده کوچکتر و کشیده تر است. سر حشره کوچک و به رنگ زرد نارنجی و معمولا زیر سینه اول پنهان و کمتر دیده می شود. شاخکها ۱۱ مفصلی که اولین مفصل آن بزرگ و کشیده است.

چشمها مرکب، سیاه و لوبیائی شکل می باشد. زیر بدن حشره متمایل به قرمر و همراه با لکه های سیاه است. وزن حشره کامل حداقل ۱۰۰ و حداکثر ۲۰۰ میلی گرم می باشد. تخم حشره زرد رنگ، بیضوی و 1/2 میلیمتر طول دارد. تخمها به طور دسته جمعی و عمودی در سطح تحتانی برگها قرار داده می شود و در موقع تفریخ به رنگ نارنجی تند در می آید. لارو حشره محدب، قوسی، گوشتی و پس از رشد کامل ۱۲-۱۴ میلیمتر طول دارد. رنگ آن قرمز آجری و بندها دارای برجستگی های جانبی مودار بوده و در هر طرف هر یک از بندهای شکمی دو لکه سیاه وجود دارد. شفیره حدود ۱۰ میلیمتر طول دارد و رنگ آن زرد و در داخل لانه شفیرگی در عمق ۲-۳ سانتیمتری خاک تشکیل می گردد (زمردی، ۱۳۴۳ و Rivnay, 1962).

سوسک سیب زمینی در نواحی آمریکای شمالی و مرکزی، کانادا، اکثر کشورهای اروپائی، شوروی، ترکیه، تونس، الجزایر و لیبی انتشار دارد. سوسک سیب زمینی در دنیا یکی از آفات مهم سیب زمینی بوده و علاوه بر سیب زمینی می تواند به گوجه فرنگی، بادنجان و بعضی از علفهای هرز خانواده سولاناسه حمله نماید. طرز خسارت آفت بدین نحو بوده که حشرات کامل و لاروها از برگهای سیب زمینی تغذیه می کنند. بوته های جوان ممکن است در زمان کوتاهی نابود کردند ولی بوته های مسن برگهای خود را از دست داده و فقط ساقه ها باقی می ماند. میزان خسارت آفت در گزارشات خارجی تا حدود ۵۰ درصد نیز ذکر شده است.آفت می تواند بعضی از بیماریهای ویروسی و باکتریائی سیب زمینی را نیز از بوته آلوده به بوته سالم انتقال دهد (کاظمی، ۱۳۶۳).

سوسک سیب زمینی زمستان را به صورت حشره کامل برحسب نوع خاک در عمق ۵ – ۲۰ سانتیمتری بسر می برد. در شرایط آب وهوائی اردبیل حشرات کامل اوایل اردیبهشت ماه از داخل خاک خارج می شوند. سردی و بارانی بودن هوا خروج سوسکها را از زمین به تعویق می انداز و این شرائط باعث کاهش تعداد نسل باروی حشره شده و فرصت تکامل آفت را در نسل دوم کم می کند.

ضمنا سوسکها به رطوبت کم و حرارت زیاد حساس هستند و از بین می روند. ظهور حشرات کامل از زیر خاک تدریجی بوده و در سال ۱۳۶۴ در اردبیل سوسکها از تاریخ دوم اردیبهشت ماه هنگامی که درجه حرارت متوسط روزانه محیط 12/5 درجه سانتیگراد بوده است ظاهر شده اند. حشرات کامل به محض بیرون آمدن از زیر خاک، بعد از یک پرواز کوتاه یا راه رفتن در جستجوی غذا خود را به نزدیک ترین مزرعه سیب زمینی می رسانند. در این موقع بوته های سیب زمینی در مراحل اولیه رشد بوده و سوسکها بعد از یک تغذیه کافی از جوانه ها و برگها که معمولا چند روز طول می کشد، در ساعات گرم و آفتابی روز به جفتگیری پرداخته و سپس حشرات ماده تخمهای خود را در دستجات ۲۰-۸۰ تائی در سطح تحتانی برگها قرار می دهند.

هر حشره ماده در طول عمر خود ۱۰۰ روزه که ممکن است گاهی تا دو سال نیز طول بکشد، حدود ۳۰۰۰ عدد تخم می گذارد. در شرایط آب وهوائی اردبیل در سال ۱۳۶۴ اولین تخمریزی حشره ماده از اوائل دهه سوم اردیبهشت ماه شروع شده است که در این موقع بوته های سیب زمینی خیلی کوچک رشد نموده بودند. تخمها به صورت دستجات ۱۰-۵۰ تائی یا بیشتر در سطح زیری برگهای سیب زمینی گذارده می شود. تخمها پس از ۵-۷ روز تفریخ شده و از تخم لارو کوچک ۲ میلیمتری قرمز رنگی بیرون می آید. این لارو پس از تغذیه و سه بار تغییر جلد تبدیل به لارو کامل می شود. دوره لاروی حدود دو هفته طول می کشد و سپس رو کامل وارد خاک شده و پس از چند روز تبدیل به شفیره می شود و در شرایط اردبیل دوره شفیرگی ۱۵-۲۳ روز طول می کشد. ظاهرا هر نسل آفت حدود ۴۵ روز به طول می انجامدر کاظمی، ۱۳۶۴).

تعداد نسل آفت بستگی زیادی به شرایط آب وهوائی دارد و در منابع مختلف ۱-۴ نسل در سال برای آفت ذکر شده است و براساس مطالعات نوری (۱۳۶۸) در شرائط اردبیل، سوسک سیب زمینی دو نسل در سال دارد. ظهور اکثریت حشرات کامل نسل دوم آفت با خشک شدن بوته های سیب زمینی و سرد شدن ناگهانی هوا مصادف می شود و این حشرات قادر به تغذیه کافی نبوده و تعداد کثیری از آنها تلف می شوند. این آفت بطرق مختلف ممکن است انتشار یابد و باعث آلودگی مناطق سالم گردد. حشرات کامل از قدرت پرواز خوبی تا حتی فاصله ۳۵۰ کیلومتری برخوردار هستند و مخصوصا در بهار می توانند با پروازهای طولانی مناطق جدیدی را آلوده سازند. انتقال غده و خاک آلوده نیز نقش مؤثری در انتشار آفت دارد.

با توجه باینکه آفت سوسک سیب زمینی به تازگی وارد کشور گردیده و فعلا در اردبیل و احتمالاگیلان و همدان انتشار دارد باید در امر برقرار نمودن قرنطینه داخلی اقدامات بسیار جدی به عمل آید تا از گسترش آفت جلوگیری شود. در مورد مبارزه نیز می توان به روشهای زراعی، بیولوژیکی، مکانیکی و شیمیائی متوسل شد. ارقام سیب زمینی دیررس تحملشان در برابر آفت بیشتر از ارقام زودرس می باشد. گونه های وحشی و گونه هائی که در برگهای آنها مقدار مواد گلیکوآلکالوئید بیشتر است در برابر آفت نسبتا مقاومت دارند و می توان از این گونه ها برای دو رگ گیری و سلکسیون ارقام مناسب اقدام نمود.

اجرای تناوب گندم و سیب زمینی نیز به مقدار زیادی می تواند از خسارت آفت بکاهد. در رابطه با مبارزه بیولوژیکی تا کنون در دنیا ۶۰ گونه حشره انگل و شکارگر از روی سوسک کلرادو جمع آوری شده است. ضمنا از بعضی از میکروارگامانیسم ها مانند قارچ Beauveria bassiana به صورت محلول پاشی و پودرپاشی روی الاروهای آفت نیز استفاده شده است. براساس آزمایشات مشاهده ای کاظمی در سال ۱۳۶۳ در مزارع سیب زمینی اردبیل، حشره کش های تیودان ۳۵٪ به مقدار سه لیتر در هکتار و زولون ۳۵٪ به مقدار دو لیتر در هکتار تأثیر یکسان و صد درصدی بر روی آفت نشان داده اند. زمان سمپاشی اواسط خرداد موقعی بوده که اکثر لاروهای جوان نسل زمستان گذران آفت ظاهر شده بوده اند کاظمی، ۱۳۶۳).