سوسک توتون

Lasioderma serricorne F

Anobiidae, Col

Eng. Tobacco beetle, Cigarette beetle

سوسک توتون یکی از آفات مهم انباری توتون می باشد که در اکثر انبارهای دخانیات ایران انتشار دارد. این سوسک حشره کوچکی است به طول 2/5-3 میلیمتر و به شکل بیضی که رنگ آن از قرمز قهوه ای تا زرد مایل به قرمز تغییر می کند. وقتی حشره را از پشت نگاه کنیم سر به طور کلی دیده نمی شود و در حالت نمیرخ، سر و پیش قفس سینه، بطور کامل به محور طولی بدن عمود است. شاخکها ۱۱ بندی و از تیپ دندانهای (Dentees) است. ماده ها اندکی بزرگتر از نرها می باشند. تمام پشت بدن از کرکهای زرد قهوه ای رنگ پوشیده شده است. تخم این حشره بیضی شکل و سفید رنگ است. قطر بزرگ آن 0/45 و قطر کوچک آن 0/2 میلیمتر است که در ایک طرف آن برجستگی های ریزی روی پوست تخم دیده می شود. لارو جوان به طول 0/55 میلیمتر کشیده و راست است و خیلی فعال می باشد که پس از تکامل طول آن به ۴ میلیمتر می رسد و در این حالت قوسی شکل و شبیه به لارو Stegobium paniceum است. رنگ لارو سفید مایل به زرد است که سر و پاهای آن قهوه ای کم رنگ و پوشیده از موهای دراز به همان رنگ است. شفيره آزاد به طول 2/5 میلیمتر و سفید رنگ است که متدرجا قهوه ای می شود.

سوسک توتون یکی از مهمترین حشرات همه جائی است که در اغلب نقاط دنیا دیده می شود. اصل این حشره احتمالا مربوط به مناطق گرمسیری آمریکا است، ولی بعضی از پژوهشگران خاستگاه این حشره را کشور مصر می دانند و معتقدند که از ۳۵۰۰ سال پیش این حشره در مصر زندگی می کرده است. لارو و حشره کامل هر دو از فرآورده های حیوانی و گیاهی خشک بسیار متنوع تغذیه می کنند، باین جهت در بسیاری از انبارهای محصولات خشک مانند کلکسیون های گیاهی، جانوری و مواد غذائی مختلف دیده می شود. سوسک توتون بسیار همه خوار (Polyphage) است و به میوه های خشک مانند انجیر، کشمش، خرما، ماهی، بیسکویت، شیرینی جات، ادویه، مواد داروئی و غیره حمله کرده و زیانهای سنگینی به وجود می آورد.

این حشره به کتاب، کاغذ، کارتن، مبل قالی، خز، ابریشم، چرم، پارچه و غیره نیز خسارت زیادی وارد می کند، ولی مهمترین خسارت آن مربوط به برگ های خشک توتون و سیگار می باشد که مقدار آن هر سال به میلیونها دلار می رسد. میزان خسارت آن در دیگر کشورهای دنیا مانند فیلیپین، فرانسه، الجزایر، ترکیه و کشورهای خاورمیانه نیز در حال حاضر اغلب بسیار زیاد می باشد. این حشره بارها از انبارهای بزرگ توتون در رشت و اطراف آن و همچنین انبارهای دخانیات تهران جمع آوری شده است. حشره کامل و لارو، برگهای توتون، سیگار و سیگارت را به شکل استوانه سوراخ کرده و به درون آنها نفوذ می کنند، در این حالت، بدون آنکه خسارت آنها از بیرون معلوم شود به فعالیت خود ادامه می دهند. دالانهائی که به وسیله لارو و یا حشره کامل کنده می شود، با گذشت زمان، از مدفوع پوسته های لاروی و شفیرگی انباشته می شود. برگها و سیگارهای آلوده که در اثر جویدن لارو و حشره کامل، دارای مقدار زیادی گرد توتون مخلوط با مدفوع حشره است هنگام تدخین، مجاری تنفسی را به شدت تحریک کرده و سبب بروز عوارضی مانند سرفه می شود. سوسک توتون بیشتر سیگارهای مرغوب و درجه یک را مورد حمله قرار می دهد و توتونهای درجه ۲ و ۳) بعلت نداشتن اسانس های قوی از گزند آن تا حدودی مصون می مانند.

حشرات کامل معمولا در اردیبهشت ماه ظاهر می شوند. روزها را در پناهگاههای مختلف مانند شکاف دیوار و یا در میان لایه های برگ توتون و غیره بسر می برند، ولی به هنگام شب فعالیت خود را آغاز می کنند. حشرات کامل برخلاف دیگر حشرات انباری که از نور گریزان هستند، به شدت به سوی نور کشیده می شوند، بنابراین در انبارهای آلوده، با بکار بردن تله های نوری، می توان با موفقیت با این آفت مبارزه کرد. سوسک توتون معمولا تغذیه نمی کند، ولی به خوبی پرواز می کند. طول عمر آن بر حسب درجه حرارت در حدود ۳ تا ۶ هفته است. حشرات کامل دو روز بعد از ظهور، جفت گیری می کنند، تعداد ماده ها نسبت به نرها خیلی بیشتر است. ماده ها تخمهای خود را بطور تک تک در میان درزها و شکافهای موجود در روی مواد غذائی قرار می دهند. یک ماده در طول زندگی خود بطور متوسط ۴۰ و حداکثر تا ۱۰۰ عدد تخم می گذارد.

تخمریزی فقط روی مواد خشک و در شرایطی که گرمای محیط بیشتر از ۲۰ درجه است در مدت ۲ تا ۳ هفته انجام می گیرد. ماده ها برای تخمریزی معمولا برگهای توتون مانده را ترجیح می دهند. دوره رشد جنینی بسیار متغیر است و معمولا در گرمای ۲۷-۳۳ درجه، بعد از ۷ روز تخمها تفریخ شده و لارو جوان بیرون می آید. این لارو بسیار چابک و پر تحرک است و برای دست یافتن به مواد غذائی، بسرعت جابجا می شود. لارو جوان نخست دارای بدن راست می باشد، ولی ضمن پوست اندازی و رشد، تغییرات مرفولوژیک مهمی در آن پدیدار می شود به طوریکه شکل عمومی آن، مانند لارو سوسک نان خمیده و کمانی می شود. در این حالت طول بدن لارو به ۴ میلیمتر می رسد و از میزان تحرک و چابکی آن نیز مقدار زیادی کاسته می شود.

لارو در طول زندگی خود دوبار پوست اندازی می کند و در صورتی که مواد غذائی باندازه کافی در دسترس داشته باشد خیلی کم تغییر جا می دهد. دورۀ لاروی بطور متوسط ۳۰ تا ۵۰ روز به طول می انجامد و در این مدت خسارت سنگینی به محصول وارد می کند. هر لارو در طول زندگی خود حداقل ۴ تا ۵ سیگار را سوراخ می کند. اگر گرمای محیط از ۱۵ درجه کمتر باشد لاروها فعالیت خود را متوقف کرده ولی ماهها بزندگی کند و آرام خود ادامه می دهند. لاروها پس از رسیدن به رشد نهائی، در پناهگاه مناسبی، محفظه ای تعبیه کرده و در آنجا به شفیره تبدیل می شوند. دوره پیش شفیرگی و شفیرگی برحسب گرمای محیط، مجموعة بطور متوسط ۲ تا ۳ هفته طول می کشد. چرخه زندگی این حشره از تخم تا حشره کامل معمولا ۶۷ تا ۷۲ روز به طول می انجامد.

در مناطق نیمه گرمسیری که دارای زمستان نسبت سرد می باشد این حشره در سال ۳ نسل دارد. در چنین شرائطی زمستان گذرانی حشره نیز بحالت لارو است، ولی در مناطق گرمسیری که شرایط آب و هوائی برای فعالیت آن کاملا مناسب می باشد، این آفت می تواند ۵ تا ۶ نسل در سال داشته باشد. بهترین شرایط برای زندگی این حشره گرمای در حدود ۳۲ درجه و رطوبت نسبی ۷۵% می باشد. حشرات کامل در گرمای زیر ۱۸ درجه و لاروها نیز در گرمای کمتر از ۱۵ درجه از فعالیت باز می مانند. مبارزه با این آفت به وسیله برودت و حرارت و ضدعفونی کردن انبار عملی است. بالا بردن حرارت انبار تا ۴۰ و ۵۰ درجه و همچنین ایجاد برودت تا ۴ درجه زیر صفر لاروها را پس از چند ساعت تلف می کند. سم پاشی و ضدعفونی توتون توصیه نمی شود و برای ضدعفونی انبار فقط ترکیبات تدخینی می توان استفاده کرد (باقری زنوز، ۱۳۶۴ و سپاسگزاریان، ۱۳۵۷).