زنجره مو

Cicadatra ochreata melichar

.Syns. Cicadatra alhageos Kol., Psalmocharis alhageos Kol

.Cicadidae, Hom

زنجره مو که از دیر زمان در ایران شیوع دارد، یکی از آفات مهم مومی باشد. با آنکه خسارت این آفت در ایران قدمت دارد ولی احتمالاً تا سال ۱۳۴۱ که فیروز ابراهیم نسبت مطالعات خود را درباره این آفت ارائه نموده قبلاً تحقیقات اساسی صورت نگرفته است. پس از آن بابایی مطالعات وسیع و دقیقی در مورد زنجره مو انجام داده است. درختان مورد حمله این زنجره علاوه بر مو شامل: سنجد ، سیب ، بادام ، هلو ، آلبالو ، زردآلو ، به ، انار ، گردو ، گلابی ، گوجه ، ازگیل ژاپنی و درختان غیر مثمر از قبیل سپیدار ، زبان گنجشک ، نارون ، درخت ابریشم ،قره آقاچ، نسترن و همچنین برخی از گیاهان زراعی می باشد.

در رابطه با طرز خسارت آفت، حشره کامل از شیره شاخه های درختان تغذیه می کند و لذا نمی توان گفت که از این راه خسارتی متوجه مو می‌گردد ولی خسارت وارده از طریق تخم ریزی آنها روی شاخه ها به نوبه خود حائز اهمیت است. زیرا هنگام تخمریزی آوندهای شاخه ها قطع و تخم ریزی روی شاخه های نازک و یا در قسمت نازک شاخه سبب خشک شدن آنها می گردد. زنجره معمولاً روی شاخه جوانان که در بهار سبز میشود و شاخه های ۲ ساله تخم ریزی می نماید. خوشه های انگور که بین فاصله تخم ریزی تا انتهای شاخه واقع باشند کوچک مانده و بزرگ نمی شوند ولی رسیدن آنها مثل خوشه های سالم است(بابایی،۱۳۴۶).

حداکثر خسارت زنجره مو مربوط به لاروها و به ویژه لاروهای سن آخر حشره است. به طوری که بعضی موستان های مبتلا به هیچ وجه محصولی نداده و محصول برخی از آن ها۸۵-۹۰ درصد کاهش می یابد. خود بوته ها نیز به تدریج ضعیف گشته و در صورت عدم جمع آوری لاروهای آفت از روی ریشه خشک می شوند ولی چنانچه مرتباً آبیاری شوند، مقاومت پایه های مو یا سایر درختان میزبان در مقابل لاروها زیاد شده و کاهش محصول از۲۵-۳۰ درصد تجاوز نمی کند. میزان خسارت این آفت مجموعاً در مراحل بلوغ حشره و لاروی به طور متوسط۴۰-۵۰ درصد کل محصول انگور در سال برآورد می شود(بابایی،۱۳۴۶). زنجره مو در بیشتر نقاط ایران انتشار دارد.

طول بدن حشره کامل نر ۲۰-۴۰  میلی متر و طول ماده ۲۲-۲۸ میلی متر می باشد. رنگ بدن حشره سبز روشن و دارای سه چشم ساده قرمز و دو چشم مرکب بزرگ آبی مایل به سبز است. دوخط سبز یکی بین سینه اول و عقب سر و دیگری بین سینه وسط و سوم وجود دارد. از وسط پیشانی یک شیارطولی عبور نموده و در طرفین آن نیز چینهای عرضی دیده می شود. شاخکها سه مفصلی و بین چشم ها و شیاری که گونه را از لب جدا می سازد قرار دارند. مفصل سوم شاخک نخی شکل و خود از پنج مفصل تشکیل یافته است.

پشت سینه حشره ذوزنقه ای شکل و دارای شیار های خمیده و عمیق می باشد.سپرچه بزرگ و دارای برآمدگی است. بالهای زنجره شیشه‌ای، شفاف، رگ‌های اطراف قاعده آنها سبز رنگ و رگهای ابتدایی بالها قهوه ای و گاهی بور می باشد. در ماده ها تخم ریز سرنیزه‌ای حشره به طور بزرگ نمایان و در نرها نیز محل دستگاه صوتی بین حلقه اول شکم و سینه سوم درست روی خطی که شکم را به پشت وصل می نماید قرار دارد. دستگاه صوتی فقط در حشره نر وجود دارد و ماده معمولاً بی صدا و یا اینکه دارای دستگاه صوتی رشد نکرده است.

این اشاره به علت داشتن صدای زیاد به پر صدا ترین حشره معروف گردیده است. گمان نمی‌رود که صدای زنجره نر برای جلب ماده ها باشد، زیرا پس از عمل جفت گیری و حتی در خاتمه تخمریزی بازهم خواندن حشرات نر دیده شده است. شاید منظور از این آواز نزدیک تر کردن حشرات تک و دور افتاده به همدیگر باشد. از طرف دیگر ماده ها در طبیعت هیچ گونه عکس العملی در مقابل آواز زنجره های نر نشان نداده و با آرامش خاطر به نشستن بین آنها ادامه می دهند.

حس بینایی زنجره ها بسیار خوب است و وقتی که کسی را در نزدیکی خود مشاهده کنند آواز خود را قطع نموده و پرواز می کنند. تخم زنجره مو سفید، بیضی شکل و به طول1/8-2/5 میلی متر و عرض آن در پهن ترین قسمت۵۷%-۴۷% میلیمتر می باشد. انتهای تخمها کمی باریک و یک طرف آن دارای چند فرورفتگی است. دوره لاروی این حشره در زیر خاک سپری می شود و دارای  چهار سن لاروی است. لارو نوزاد از لاروهای سنین دیگر کاملاً مشخص می باشد. رنگ آن صورتی، چشم ها قرمز، بدون خمیدگی، به طول 1/8-3 میلیمتر، شاخکها ۷ مفصلی و پاهای جلویی کننده است.

لارو سن ۲ به رنگ سفید عاجی بوده و بعضی از آنها شکری هستند. این لارو فاقد چشم و به جای آن یک برآمدگی که چندان بزرگ نیست دیده می شود. طول بدن آن حدود ۸ میلیمتر و شاخکها ۷ مفصلی است. لارو سن ۳ سفید عاجی رنگ و به جای چشم ، دو برجستگی نسبتاً بزرگ در طرفین سر دارد. این لارو از محل اتصال سینه به شکم خمیده و طولش در حدود ۱۵ میلیمتر است. در پشت شکم آن خط خاکستری دیده می‌شود که وجه تمایز بین سن دو و سه می باشد. شاخکها هشت مفصلی و مفصل آخر کوچک است. لارو سن ۴ به رنگ کرم بوده و چشم ها قهوه ای رنگ است.

در این سنین علایم بال، به رنگ کرم نیز نمایان می‌شود. تولان۲۳-۲۸ میلیمتر و برآمدگی های طرفین سر مذکور در سن ۳ رشد زیاد نموده، تبدیل به چشم می شوند و طول خرطوم طوری است که به مفصل اساسی پاهای عقبی ران می رسد و گاهی نیز طویل تر می باشد. پاهای جلویی درکلیه پوره‌ها کننده و عمل گرفتن را نیز انجام می دهند ولی پاهای وسطی و عقبی برای راه رفتن است. پس از گذشتن سن چهار لارویی مرحله شفیرگی حشره فرا می رسد. طول بدن شفیره ماده ۲۷ و نر ۲۳ میلی متر و پاهای جلویی آن نیز کننده می باشد(بابایی،۱۳۴۶).

زنجره مو دارای استحاله ناقص است. حشره کامل آن در بیرون خاک زندگی می کند و دارای پاهای معمولی است، در صورتی که پوره زندگی خود را در زیر خاک به سر می برد و پاهای آن کننده است. بال های پوره به تدریج رشد کرده و طی چندین مرتبه تغییر جلد کامل می گردد. زنجره پس از طی زندگی لاروی پر فعالیت مدتی به حال استراحت در می آید که در واقع به این مرحله دوره شفیرگی نمی‌توان نامید زیرا پس از مدتی از لانه لاروی که در زیر زمین تعبیه شده شفیره خارج می گردد و ظرف یک ساعت شفیره تغییر جلد داده و به حشره کامل تبدیل می شود.

با این ترتیب ظهور حشره کامل همزمان با تاریخ خروج شفیره از زمین میباشد. تاریخ ظهور حشرات در مناطق مختلف متفاوت است و در همدان در دهه سوم خرداد ماه می باشد و تار مدت  ۶۷ روز یعنی تا آخر مرداد خروج شفیره ها از خاک و تبدیل آنها به شرح کامل ادامه دارد. شدت خروج شفیره ها از زمین از سوم تا بیست و هشتم مرداد میباشد.(بابایی،۱۳۴۶). برای اینکه شفیره بتواند تغییر جلد دهد و به عبارت دیگر پوست بیاندازد، باید به درخت و یا کلوخ بچسبد.

زنجره کامل پس از ظهور در ساعات گرم روز پرواز میکند. این زنجره معمولاً پرواز های کوتاه داشته و در ساعات گرم در سایه شاخه های درختان و بوته ها به سر می برد و اگر سایه وجود نداشته باشد خود را لای علف ها پنهان میسازد. تغذیه زنجره از شیره و عصاره شاخه ها، ساقه های درختان و بوته ها می باشد. آواز زنجره از ساعت ۷ صبح تا ۷ و نیم بعد از ظهر ادامه دارد. در موقع ورزش بادهای سرد زنجره آواز نمی خواند. آواز دسته جمعی به علت ظهور قابل ملاحظه زنجره ها از اواسط تا اواخر تیر ماه می باشد. حشرات نر و ماده از روز پنجم ظهور شروع به جفت گیری نموده و عمل جفت گیری از ساعت هشت و نیم صبح الی ساعت شش و نیم بعد از ظهر انجام می پذیرد. در موقع جفت گیری نر ها حشرات ماده را با صدای مخصوص بریده و کوتاه خود که شبیه صدای سیر سیرک می باشد به طرف خود جلب می کنند.

در این موقع است که زنجره های ماده و نر کاملاً آماده جفت گیری بوده و مرتباً از شاخه ها و تنه درختان بالا و پایین می روند و اگر به آنها نزدیک شویم، به اشکال پرواز نموده و مایعی از آنها به سر و صورت پخش می کنند. در این حالت موقع جفت گیری فرا رسیده است. روش جفت گیری به این شکل است که زنجره ماده سوار زنجره نر شده، بعد از مدت کوتاهی ماده پایین آمده هر دو پشت به پشت قرار می گیرند و بالهای ماده قسمتی از بدن نر را می پوشاند. اگر در این موقع به آنها نزدیک شوند نر و ماده با همان حالت پرواز کوتاهی می کنند. طبق بررسی دقیق بابایی(۱۳۴۶)، ۱۸ دقیقه بعد از پیاده شدن ماده از روی نر هر دو از یکدیگر جدا می شوند. زنجره ماده پس از جفت گیری روی شاخه مو تخم ریزی می نماید. بدین ترتیب که تخم ریز خود را اضمحلال اتصال شکم در حدود۳-۴ میلی متر خم نموده و به طور مورب تا انتها در شاخه فرو می کند.

در این موقع انتهای شکم مستوی شده و به شاخه می چسبد. موقع خارج کردن تخم ریز از شکاف شکم به تدریج برآمده شده و الیاف بریده شده شکاف ها به هم نزدیک می شوند. حشره ماده موقع تخم ریزی چنان به کار خود سرگرم می باشد که به راحتی می توان از نزدیک آن را تماشا نمود. اگر شکاف محل تخم ریزی را بشکافیم دو شیار مورب متصل به هم که شکل را تشکیل می‌دهند نمایان می گردند و تخم ها در دو ردیف در هر یک از شیارهای تعبیه شده در چوب جایی دارند. زنجره ماده بعد از اتمام تخم ریزی در هر شکاف، ابتدا آن را از ماده اسفنجی سفید می پوشاند و کمی بالاتر رفته و مشغول تخمریزی در شکاف بعد می گردد. شکل شکاف ها دوکی شکل، به طول۴-۶ میلی متر است و چندین دوک پشت سر هم روی شاخه قرار دارد که هر چه شاخه رشد نمایند شکاف های مزبور باز تر و مشخص تر می گردند.

عمق شکاف ها گاهی تا نصف قطر شاخه میرسد. طبق آمار گیری که از ده شاخه مو تخم ریزی شده به دست آمده است، تعدادکل شکاف‌ها مجموعاً روی ۱۰ شاخه ۲۱۶ عدد و روی هر شاخه حداقل ۵ حداکثر ۵۴ عدد بوده است. ضمناً تعداد کل تخم ها روی همین ده شاخه مجموعاً ۷۱۲۸ عدد و روی هر شاخه حداقل ۱۴ حداکثر ۴۲ عدد شمارش شده است(بابایی،۱۳۴۶).کمالی(۱۳۵۴) تعداد تخم در هر شکاف را به طور متوسط ۵۰ عدد و مجموع تخم هایی که توسط هر حشره ماده گذارده می شود ۷۰۰-۱۰۰۰ عدد ذکر می نماید.

دوره رشد جنینی حدود ۵۰ روز بوده و تخم ها پس از این مدت تفریخ شده و لاروهای جوان خارج می‌شوند و بلافاصله از روی شاخه(محل تخمریزی) بر روی خاک می افتند و به سرعت خود را لابلای خاک و در زمین مخفی می کنند. تغذیه لاروهای جوان از شیره ریشه های گیاهان میزبان می باشد . لارو سن ۲ مستقیماً به ریشه های فرعی میچسبد و فاقد محفظه یا لانه است، در صورتی که لاروهای سنین ۳ و ۴ در اطراف ریشه و محل فعالیت خود تشکیل لانه هایی را میدهند. در هر صورت ریشه در داخل لانه قرار می گیرد تا بدین وسیله حشره بتواند از آن تغذیه نماید و پس از تمام شدن آن قسمت از ریشه لانه دیگری توست لارو تعبیه می شود(بابای،۱۳۴۶). دوره پورگی زنجره ۳ سال طول می کشد و دوره هر نسل به طور متوسط ۴ سال می باشد. به طور کلی پوره های زنجره از نور گریزان بوده و اغلب در شعاع یک متری از طوقه مو در اطراف ریشه ها مستقر می شوند(کمالی،۱۳۵۴).

به طوری که بابایی(۱۳۴۶) می نویسد، زنجره مو دارای چند نوع زنبور پارازیت از پنج خانواده Pteromalidae, Eurytomidae, Eulophidae, Eupelmidae, Aphelinidae میباشد. نام علمی این زنبورها کاملاً مشخص نیست و بعضی از آنها عبارتند از: Cerambycobius cicadae, Tetrastichus sp. و Centoradora sp.

مبارزه شیمیایی علیه زنجره مو را در سه مرحله و به عبارت دیگر به سه طریق زیر می توان انجام داد:

1. سمپاشی پای بوته های مو علیه لاروهای داخل خاک.
2. سمپاشی سطح خاک در موقع خروج شفیره ها از زمین.
3. سمپاشی علیه زنجره های بالغ روی درختان میزبان.

بابایی در آزمایشات خود علیه آفت در طریقه های اول و دوم از سموم آلدرین، دی آلدرین، دیازینون ۲۵% ، تلودرین و همچنین پارا دیکلرو بنزن استفاده نموده که امروزه مصرف اغلب سموم مذکور قدغن بوده ولی از دیازینون ۲۵% که به نسبت یک در هزار به مقدار ۲۰ لیتر محلول سم پای هر درخت مو ریخته می شود می توان استفاده کرد. احتمالاً از دیازینون گرانول و یا لیندین ۲۵% نیز که در مورد مبارزه با کرم سفید ریشه به کار می رود، میشود برای این آفت هم استفاده کرد. لیندین توصیه نموده است که امروزه بایستی سموم دیگری جانشین آنها نمود. قطع شاخه های آلوده به تخم و از بین بردن میزبان های وحشی در موستان و اطراف آن و انتخاب زمین های سبک برای کاشت و کنترل آفت نقش موثری دارد.