بید سیب زمینی
Phthorimaea operculella Zeller
,Syns. Gnorimoschema operculella Zeller
.Phthorimaea solanella Boisd., Phthorimaea tabacella Rag
.Gelechiidae, Lep
Eng. Potato tuber moth
بید سیب زمینی یا شب پره غده سیب زمینی، قبلا از آفات قرنطینهای ایران بوده است و متأسفانه اولین بار در مهرماه ۱۳۶۴ داخل غده های بعضی از مزارع سیب زمینی کرج، در بهمن ماه همان سال در انبارهای سیب زمینی منطقه داریون فارس و در سال ۱۳۶۵ بطور محدود در شهرضای اصفهان دیده شده است. این آفت یقینا همراه غده های آلوده وارد کشور گردیده است. شب پره مزبور در دنیا یکی از آفات بسیار خطرناک سیب زمینی بوده و هم اکنون مناطق عمده سیب زمینی کاری اصفهان و آذربایجان مواجه با خطر این آفت می باشد و لازمست ضمن اجرای مقررات قرنطینه داخلی و انهدام کانون های آلوده، تحقیقات جامعی نیز در شرائط آب وهوائی ایران در باره آفت مزبور صورت گیرد.
حشره کامل آفت شب پره ای است که عرض آن با بالهای باز ۱۰-۱۵ میلیمتر می باشد. شاخکها بلند و تا انتهای شکم حشره می رسد. بالها باریک و به رنگ قهوه ای تا خاکستری روشن هستند و روی بالهای جلوئی نقاط تیره ای وجود دارد. در حاشیه بالهای عقبی مخصوصا ریشکهائی دیده می شود. شکم در حشره ماده بالغ متورم ولی در حشره نر باریک و در انتها کمی پهن است و از روی این علائم می توان افراد نر و ماده را تشخیص داد. تخم حشره بيضوی، به طول 0/5 میلیمتر و عرض آن 0/37 میلیمتر و رنگ آن عاجی و کرمی و نهایتا آبی متمایل به سیاه است. لارو کامل آفت سفید مایل بصورتی و طول آن ۱۰-۱۲ میلیمتر می باشد. سروسینه اول لارو قهوه ای تیره و همراه با نقاط سیاهی است. بدن لارو از تعداد زیادی موهای لطیف پوشیده شده است. شفیره قهوه ای روشن و به طول ۷-۱۰ میلیمتر می باشد. آخرین بند شفیره دارای یک خار کوچک پشتی است که توسط چند موی نازک احاطه شده است. شفیره خود در داخل پیله سفید و باریکی به طول ۱۲ میلیمتر قرار میگیرد.
بید سیب زمینی به صورت آفت عالمگیر در تمام مناطق گرمسیر جهان پراکنده شده و این مناطق تدریج به صورت کانونهای دائمی حشره درآمده است. موطن اصلی آفت احتمالا آمریکای شمالی یا جنوبی است و از آنجا همراه غده های آلوده به سایر کشورها انتقال یافته است. در ایران آفت در نواحی کرج، بوشهر، فارس و اصفهان و احتمالا بعضی دیگر از مناطق کشور انتشار دارد (زمردی، ۱۳۴۳ و حبیبی، ۱۳۶۵).
در فصول بهار و تابستان لاروهای آفت برگها، دمبرگها و ساقه سیب زمینی را مورد حمله قرار داده و موجب خشک شدن بوته ها می گردد. در اواخر تابستان و اوائل پائیز پس از تشکیل و رشد غده های سیب زمینی حمله آفت متوجه غده ها می شود و لاروها با سوراخ کردن غده وارد آن شده و حين تغذیه و ایجاد دالانهائی در غده فضولاتی نیز که خشک و قهوه ای است در دالانها انباشته می کنند. این فضولات که بمانند خاک اره است سوراخها را نیز مسدود می کند که این حالت علائم خوبی برای شناخت آفت می باشد. دالان حاصله کج و معوج و یا مستقیم است و نهایتأ غده ها فاسد و از بین می رود. ضمنا این دالانها مسیرهای مناسبی برای ورود و حمله میکروارگانیسم های بیماری زا در غده ها می باشد (حبیبی، ۱۳۶۵). پس از برداشت و انبار کردن محصول فعالیت آفت متوقف نشده و در شرایط مساعد انبار آفت دامنه خسارت خود را روی غده ها توسعه می دهد. گیاهان میزبان این آفت علاوه بر سیب زمینی، گوجه فرنگی، توتون، بادنجان، فلفل و تاتوره هم می باشد و میزان خسارت آن در بعضی کشورها ۷۰٪ محصول نیز گزارش شده است (جابری، ۱۳۶۴).
بید سیب زمینی زمستان را به صورت تخم، لارو، شفیره و یا حشره کامل می گذراند. پروانه ها اوائل بهار ظاهر شده و شبها به فعالیت می پردازند و روزها غیرفعال هستند و حشرات نر شبها مخصوصا بطرف نور جذب می شوند. حشره ماده پس از ۸-۱ روز و بطور متوسط پس از ۲-۳ روز جفتگیری نموده و این جفتگیری در تاریکی شب و ۲-۱۵ ساعت طول می کشد و اگر جفتگیری مختل بشود، حشره نر در حالیکه به وسیله آلت جنسی خود به جفت خود آویزان است، پرواز می کند و آنرا به همراه خود می برد.
حشره ماده ۱۰-۴۸ ساعت بعد از جفتگیری شروع به تخمریزی می نماید و حدود ۴۰-۸۰ عدد و در مناطق بسیار گرم تا ۱۶۰ عدد تخم می گذارد. تخم ها بطور انفرادی یا در دستجات ۲۵ تائی روی سطوح ناهموار و گودیهای کنار رگبرگها، زیر پهنک، روی جوانه ها و محل اتصال جوانه و چشم و روی غده ها گذارده می شود. همه این محلها قبل از تخمگذاری توسط حشره ماده بازرسی می گردد. تخم ها ممکن است روی بقایای گیاهی و در سطح زمین روی کلوخها و خس و خاشاک نیز گذارده شود. تخم ها ابتدا صدفی و بتدریج زرد و خرمائی می گردند. پوسته تخم عاری از برجستگی است و چون بافت آن نرم است به حشره اجازه می دهد که تخمهای خود را در پیچ وخم ها و ناهمواریها قرار دهد و با ترشح ماده چسبنده ای که در مقابل هوا بسرعت خشک می شود، تخمها را روی نسوجی که گذاشته است بچسباند. دوره رشد جنینی در حرارت ۱۳ درجه سانتی گراد ۳-۴ روز می باشد.
لارو جوان پس از خروج از تخم به بافت گیاه رخنه نموده و اپیدرم را پاره کرده و ابتدا بدون آنکه بافت را هضم نماید دور انداخته و وارد قسمت های نرم و شاداب گیاه از قبیل برگ، ساقه و غده می شود و مخصوصا در غده سیب زمینی دالانهای کج و معوج و عمیقی ایجاد میکند که در داخل آنها فضولات حشره به صورت خاکه اره قرار می گیرد. در هر دالان ممکن است چندین لارو وجود داشته باشد. طول دوره لاروی با عوامل مختلف متغیر است و در بهترین شرائط یعنی در حرارت ۳۵ درجه سانتی گراد ۶ روز، اما بطور متوسط ۱۵ روز می باشد. لارو وقتی به مرحله شفیرگی رسید، خود را بطرف چین و چروک برگهای خشک و یا کنار دمبرگها می کشاند و در آنجا شروع به تنیدن می کند. در انبارها لاروها بطرف کیسه گونیها رفته و در آنجا پیله می بندند، پیله دوکی سفید، سبک و دراز تر از شفیره است. انتقال حشره از سالی به سال دیگر به وسیله غده های آلوده در انبار و یا به صورت لارو و شفیره باقیمانده در مزرعه انجام می شود. این حشره بدلیل زندگی در مزرعه و در انبار اصولا حشره ای پر نسل است و در گزارشات خارجی ۱۲-۶ نسل در سال برای آن ذکر شده است (جابری، ۱۳۶۴).
حبیبی در سال ۱۳۶۴ که آفت بتازگی در کرج دیده شد یک سری مطالعات اجمالی در شرائط آزمایشگاه درباره زیست شناسی آفت انجام داده که بر این اساس هر حشره ماده ۸-۷۴ عدد تخم می گذارد و در حرارت ۲۰ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۵۵-۶۰ درصد، میانگین دوره رشد تخم 5/7 روز، دوره لاروی 25/6 روز دوره شفیرگی 11/7 روز و دوره یک نسل از تخم تا حشره بالغ 48/4 روز طول میکشد (حبیبی، ۱۳۶۵). در شرائط کرج آفت ۵ نسل در سال دارد و زمستان به صورت لارو درون غدهها بسر می برد. اوج جمعیت حشرات کامل از اواسط شهریور تا اواسط آبانماه است (حبیبی و حسان، ۱۳۷۰).
چون این آفت در مزرعه و همچنین در انبار فعالیت دارد و باعث خسارت می گردد بایستی در هر دو محل اقدامات پیشگیری و مبارزه صورت گیرد. اقدامات غیرشیمیائی که می توان در مزرعه بکار بست به اختصار شامل انهدام بقایای سیب زمینی، اجرای شخم، یخ آب زمستانه، کشت زودتر، کشت غده های سالم، برداشت بموقع، انتقال سریع محصول از مزرعه به انبار، نابود کردن غده های کوچک باقیمانده در سطح خاک و شکار و انهدام شب پره ها به وسیله تله های نوری و فرمونی می باشد. ضمنا سمپاشی در مزرعه نیز مؤثر خواهد بود و شاید بتوان از سموم فسفره استفاده کرد که در این مورد لازمست آزمایشاتی صورت گیرد.
در انبار نیز بایستی قبل از وارد نمودن محصول محیط انبار را تمیز و حتی المقدور با سموم تدخینی مانند متیل برومید ضدعفونی کرد و سپس محصولات سالم را مطابق اصول فنی انبار نمود. ضدعفونی غده های سیب زمینی آلوده به میزان ۱۵ گرم متیل برومید در متر مکعب بمدت دو ساعت باعث مرگ و میر لاروهای آفت بمقدار ۱۰۰ درصد می شود(طاهری و اباذریان، ۱۳۶۷). چون درجه حرارت نقش مؤثری در ادامه زندگی آفت در انبار دارد لذا باید توجه داشت درجه حرارت انبار بالا نرود و در طول زمستان ۴-۶ سانتی گراد باشد. همچنین با نصب توری باید از ورود و نفوذ پروانه به داخل انبار جلوگیری نمود و در انبار نیز با نصب تله های نوری و فرمونی حشرات کامل را شکار و از بین برد. پوشاندن غده های سیب زمینی در انبار با شاخ وبرگ خشک بعضی از گیاهان که ترجیحا در صورت دسترسی برگهای خشک درخت اکالیپتوس توصیه شده است مؤثر خواهد بود(حبیبی، ۱۳۶۵). ضمنا ضدعفونی غده های بذری با حشره کش کارباریل بمقدار ۲ کیلوگرم در تن ۹۸٪ لاروها را از بین می برد. در اینجا اضافه می نماید که با پرورش بید سیب زمینی و تولید انبوه تخم می توان در رابطه با پرورش زنبورهای تریکوگراما برای مبارزه بیولوژیک استفاده نمود ( محرمی پور و شجاعی، ۱۳۶۸).