پوستخوار درختان میوه
Ruguloscolytus mediterraneus Eggers
,.Syns.Scolytus mediterraneus Ratz
Ruguloscolytus pomarius Bedel
.Scolytidae, Col
Eng. Shot hole borer
پوستخوار درختان میوه، مسلماً از دیر زمان در ایران وجود داشته و شاید نام علمی آن تحت عناوین دیگری ذکر می شده است. تحقیق و مطالعه درباره این اسکولیت به صورت یک پروژه ۴ ساله از سال ۱۳۳۸ شجاعی و همکارانش مخصوصاً در کرج انجام گردیده است .این حشره منحصراً چوبخوار بوده و از نظر فعالیت و نوع خسارت یکی از آفات مهم درختان میوه در کشور محسوب می شود. درختان میزبان این آفت از خانواده گل سرخیان بوده و تاکنون خسارت آن در باغها روی درختان گوجه، زرد آلو ،گلابی ،سیب ،بادام، گیلاس، آلبالو ،هلو و به دیده شده است.
طرز خسارت این آفت بدین ترتیب بوده که لارو های آن در زیر پوست درخت تغذیه نموده و دالانهای ایجاد می نمایند. سپس در سطح پوست صدها سوراخ به اندازه ته سنجاق به وجود می‌آید که در واقع سوراخ های خروجی حشرات کامل می باشد. معمولاً از محل این سوراخها شیره گیاهی به صورت فیتیله های خارج می شود. درختان مورد حمله حشرات پوستخوار به تدریج ضعیف و خشک می گردند و آلودگی نیز به تدریج به سایر درختان سرایت می نماید .
درختان میوه هسته دار را نمی‌توان از نظر شدت حمله اسکو لیت طبقه بندی کرد، البته ممکن است در منطقه‌ای گیلاس بیشتر از سایر گونه ها مورد حمله واقع شود ولی در منطقه دیگر ممکن است شدیدترین خسارت روی هلو دیده شود ،ولی به طور کلی آلبالو خیلی کمتر از سایر گونه های هسته دار مورد حمله واقع می گردد. درختان میوه دانه دار را می‌توان از نظر شدت حمله طبقه‌بندی کرد بدین معنی که سیب بیشتر از دو گونه دیگر این حشره را جلب میکند و پس از آن به ترتیب گلابی و به قرار دارند. از نقطه نظر مناطق انتشار این آفت در تمام نقاط میوه خیز کشور یافت می شود.
به عبارت دیگر این حشره تقریباً مرزی برای خود در نقاط مختلف مملکتمان می شناسد بدین معنی که از مرطوب ترین نقاط کشور(گیلان ومازندران) تا خشک ترین آن(باغهای یزد وقم ونقاط خشک اصفهان) و از سر ترین مناطق مملکت(همدان و زنجان وشهرکرد)تا گرمترین ان(باغهای مناطق پست مرکزی وجنوبی کشور) فعالیت دارد که البته شدت فعالیت در مناطق مختلف یکسان نیست. بدین معنی که در نواحی کوهستانی میزان خسارت این حشره کمتر از نواحی دشتی است.
حشره کامل سوسک کوچکی است که طول آن1/4_2/6میلیمتر می باشد. رنگ کلی بدن در افراد مختلف تفاوت هایی می کند، بدین معنی که به طور کلی بالپوش ها به رنگ قهوه‌ای هستند و حاشیه پشت سینه اول در هر چهار طرف قرمز است ولی به افرادی نیز برمی خوریم که رنگ کلی پشت سینه اول و بالپوشها قهوه‌ای بسیار روشن یک دست بوده و در مقابل آنها افرادی نیز دیده می شوند که رنگ سراسر بدن قهوه‌ای بسیار تیره است .
تخم این حشره بیضی شکل ، سفید شیری و به طول0/5میلیمتر است.لاروها شکل کلی خانوادهScolytidae را دارند بدین معنی که اصولاً پا نداشته و شکل عمومی آنها خمیده میباشد و رنگ آنها سفید است. ضمناً لارو این حشره دارای۵سن بوده که پس از آن به شفیره تبدیل می‌گردد. طول لارو کامل حدود2/8میلیمتر و شفیره نیز سفید رنگ است.
پوست خوار درختان میوه در ایران در شرایط آب و هوایی مختلف ،تعداد نسلی که در سال ایجاد می نماید متفاوت است، به طوری که در کرج سه نسل و درقم سه نسل کامل و یک نسل ناقص برای آن تعیین شده است. بر اساس مطالعات شجاعی در کرج این حشره زمستان را به صورت لارو کامل می گذراند .
در اوایل بهار پس از سپری شدن سرمای زمستانه لاروها به شفیره تبدیل شده و در اواسط بهار یعنی حدود دهه دوم اردیبهشت‌ماه حشرات بالغ پوست حشرات شاخه ها و تنه را سوراخ کرده و خارج می شوند و در این موقع پرواز اولین دسته های حشرات کامل نسل زمستانی مشاهده می گردد. در مرحله قبل از تخم ریزی فعالیت حشرات کامل معمولاً به طور دسته جمعی یا گله ای بوده و تغذیه انفرادی به جز در آغاز فعالیت بهاره مشاهده نمی‌شود. طرز فعالیت حشرات کامل برای ایجاد دالان غذایی روی گونه های مختلف هسته دارو دانه دار کاملا متفاوت می باشد.
از نظر عکس العمل نباتی در گونه های هسته دارفعالیت حشرات کامل به خصوص روی درختهای سالم و جوان همیشه همراه با ترشح صمغ در محل نیش حشره و مدخل دالان غذایی بوده و این نوع عکس العمل نباتی موجب ضعف تدریجی درخت می‌گردد.
ترشح صمغ در گونه های هسته دار ظاهراً مانع ایجاد دالان غذایی طویل و کامل نظیر خانواده دانه‌دار گشته و به علاوه این خاصیت در اغلب موارد به علت غافلگیر شدن حشرات کامل موجب خفقان و مرگ تعداد کثیری از آنها می گردد و بدین جهت حشرات کامل روی این نوع درخت ها فقط با ایجاد دالان کوتاهی اکتفا نموده و به محض شروع ترشح صمغ آن را ترک کرده و کمی دورتر روی درخت های ضعیف به علت خشکی یا نقصان مواد کودی در خاک این عکس العمل ها کم و یا اصلا وجود ندارد و از این جهت حشرات کامل به تغذیه خود در زیر پوست ادامه داده و دالان های عمیق و نسبتاً طویل از ۱ تا ۲ سانتی متر و گاهی منشعب به شکل شمع دان ایجاد می کنند .
برای تغذیه و ایجاد دالان غذایی حشرات کامل در درجه اول از آرواره ها بعد از پاهای خود استفاده می کنند. حشرات کامل ابتدا آرواره های خود را در قسمت نازک و مرطوب پوست فرو برده و بدن خود را به کمک پاهای عقبی نسبت به سطح شاخه به طور مایع قرار میدهند و در نتیجه حرکات متوالی آرواره ها به تدریج یک سوراخ ورودی در پوست ایجاد می شود .سوراخ ورودی به شکل دایره منظم و مدت لازم برای ایجاد ان بسته به درجه سختی و رطوبت پوست ۶ تا ۱۰ ساعت می باشد. بعد از ایجاد مدخل دالان حشره جهت حفاری خود را کمی منحرف کرده و حفره دالان غذایی کاملاً در طبقات زیر پوست و کامبیوم ادامه پیدا میکند.
در مدت حفاری حشره مرتباً به وسیله حرکات پاهای جلویی خاک اره اضافی را بیرون میریزد کار ایجاد دالان تغذیه در ماده‌ها ۱۰ تا ۱۵ روز طول می‌کشد. تخمریزی ماده ها معمولاً به طور دسته جمعی روی تنه و شاخه های مورد حمله انجام می گیرد. ماده ها بعد از اتمام دوره فعالیت قبل از تخم ریزی دالان غذایی را ترک کرده و برای تخم ریزی معمولاً روی درخت های ضعیف و مستعد کوچ می‌کنند. در این موقع هر ماده اقدام به حفر یک دالان طولی به نام دالان تخم در زیر پوست و داخل کامبیوم وقشر چوبی می کند .کار حفاری دالان بعد از مدت کوتاهی (حداکثر یک سانتیمتر حفاری)متوقف شده و ماده از درون دالان به مدخل آمده و در حالی که قسمت انتهایی شکم در بیرون قرار گرفته و سرو سینه آن کاملاً در درون دالان مخفی است یک نر را بطرف خود جلب کرده و جفت گیری در مدخل دالان تخم انجام می‌گیرد .
طرز جفت گیری به طور طبیعی و نر و ماده در یک امتداد و از محل شکم به همدیگر متصل می‌شود و در حالی که تمام بدن ماده و قسمتی از شکم نر در داخل دالان و فقط سر و سینه نر خارج از مدخل دالان می باشد عمل جفتگیری انجام می گیرد. ماده ها عموماً تک زوج و در تمام عمر بیش از یک بار جفت گیری نمی کنند. کار جفت گیری در تمام روز و بخصوص در ساعات گرم و آفتابی انجام می گیرد( از ساعت ۹ صبح تا ساعت ۵ بعد از ظهر مشاهده شده است). مدت جفتگیری معمولاً ۲_۳ ساعت و گاهی طولانی تر بوده و در الواژهای آزمایشی تا ۶ ساعت نیز دیده شده است .
تخمریزی تقریباً ۱یا۲ روز بعد از جفت گیری آغاز می‌شود و ماده ها برای تخمریزی معمولاً روی تنه و شاخه های چند ساله به قطر های متوسط یا کم (حداقل ۳سانتیمتر)متمرکز می شوند. دالانهای تخم معمولاً طولی و از پایین به بالا و در جهت محور تنه یا شاخه ها و به ندرت مایل و یا به طور عرضی حفر می‌شوند. طول دالانهای تخم متغیر بوده و از ۳ تا ۵۴ میلی متر تغییر میکند .تخمها در طرفین دالان در حجره های کوچک و در دو ردیف متقارن قرار داده می‌شوند و ماده روی تخم ها را با یک طبقه خاک اره مرطوب می پوشاند.
در بعضی موارد دو ردیف تخم روی هم و در یک طرف دالان قرار داده می شوند و همچنین گاهی بعضی از حجره‌ها فاقد تخم می باشند و از این جهت شمارش حجره‌ها جهت تعیین تعداد تخم کافی و صحیح نیست . فاصله بین حجره ها تقریباً ثابت و در حدود0/1میلیمتر می باشد. تخم ریزی ماده ها معمولاً در چند نوبت و به فاصله ۳ تا ۴ روز انجام می گیرد و در این مدت حشره ماده ضمن تغذیه از چوب به ادامه حفر دالان و تهیه حجره های جدید می پردازد و طبق بررسی میکروسکوپی روی تخمدان ماده هایی که در حال تخم ریزی بوده‌اند این دوره کوتاه تغذیه بعد از هر نوبت تخم ریزی برای تفکیک و رسیدن تدریجی تخمها لازم می باشد و حشره ماده در هر بار بیش از ۶ تا ۱۳ تخم نمی گذارد.
تعداد تخمی که توسط هر حشره ماده گذارده می‌شود حداقل ۲۰ و حداکثر ۱۰۵ عدد و به طور متوسط ۴۰ عدد می باشد. مدت تخم ریزی در طبیعت بسته به حرارت و قدرت باروری ماده ها فوق‌العاده متغیر و ۱۵ تا ۴۰ روز میباشد. حشرات ماده بعد از اتمام تخم ریزی معمولاً در مدخل دالان را میپوشاند.
در طبیعت مدت رشد جنینی معمولاً کوتاه از ۶ تا ۱۰ روز بوده و بسته به حرارت محیط خارج تغییر میکند بنابراین در یک خانوار تخم ریزی ماده و تفریخ تخم های آن همیشه توأم و به طور آمیخته انجام می گیرد در حالی که حشره ماده در انتهای دالان مشغول تغذیه و تخم ریزی است تخم های اولیه آن تفریخ پیدا کرده لاروهای سن اول شروع به تغذیه می‌کنند و چون مدت تخمریزی ماده ها نسبتاً طولانی است بنابراین اغلب مشاهده شده است که در پایان تخمریزی لاروهای اولیه از لحاظ رشد جلو افتاده و حتی به سن دوم و یا سوم رسیده اند.
در رابطه با دشمنان طبیعی پوست خوار درختان میوه تاکنون ۴۲ گونه زنبور(راستهHymenoptera),چهار گونه مگس(راستهDiptera)دو گونه از راستهHemiptera,چهار گونه سوسک(راستهColeoptera) و دو گونه از کنه‌ها گرفته شده‌اند تقویت عمومی درختان در سلامت آنها از نظر آلودگی به سوسک پوستخوار اهمیت فراوان دارد قطع سرشاخه ها و درختان خشکیده ارس منظم درختان و حفظ سلامتی عمومی آنها به نحو قابل توجهی از میزان خسارت این آفت می کاهد.
مبارزه شیمیایی،منحصراًعلیه حشرات کامل و در موقع ظهور انها در نسل های مختلف صورت می گیرد.بعضی متخصصین عقیده دارند سموم نفوذی می تواند لارو های این حشره را در زیر پوست نابود کند.در این مورد مطالعات کافی انجام نگرفته است.فرمولی که عجالتاً در مبارزه با این آفت بکار می رود،بشرح زیر است:
گوزاتیون ۲۰درصد پودر و تابل ۲۰۰گرم
لیندین۲۵درصدپودر و تابل ۲۰۰گرم
اب ۱۰۰۰لیتر
به جای لیندین می‌توان از پودر سوین ۸۵ درصد به نسبت ۱۵۰ گرم در فرمول استفاده نمود. آمریکایی ها و ژاپنی ها دست اندرکار ساختمان موادی هستند که اثر مواد بودار جلب کننده را خنثی کند و با پاشیدن آنها روی درختان مانع جلب شدن سوسک های پوستخوار به درختان ضعیف بشوند.
