شپشک سیاه زیتون

Saissetia  oleae  Bernard

.Syn.Lecanium  oleae  Bern

.Lecaniidae,  Hom

شپشک سیاه زیتون از آفات قرنطینه داخلی بوده و اولین بار به وسیله شاخه های آلوده خرزهره آلوده از شوروی سابق به ایران وارد شده است. در ایران ابتدا در خردادماه سال ۱۳۲۵ در رامسر و سپس در سال ۱۳۲۶ در لاهیجان و بندر انزلی روی خرزهره دیده شده است. شپشک سیاه زیتون هم اکنون زیان آور ترین آفت درختان زیتون در رودبار گیلان می باشد و گیاهان مورد حمله این آفت در ایران تا کنون شامل زیتون ،خرزهره، برگ‌بو، ختمی درختی، مرکبات ،ارغوان ،سماق، آفتابگردان، گل سرخ، به ژاپنی ،بادمجان، مور، و یک نوع کنگر وحشی میباشد.

البته این شپشک در دنیا متجاوز از ۲۰۰ گونه میزبان دارد که فقط گونه های مذکور در ایران وجود دارد. شپشک سیاه زیتون روی برگ، سرشاخه های جوان و گاهی روی شاخه های کلفت درختان زندگی میکند و شیره گیاه میزبان خود را می مکد. زیان آفت همیشه با ترشح عسلک چسبناک فراوانی روی شاخه و برگ گیاه میزبان همراه است. کپک سیاه یا قارچ دوده (Meliola camelliae)نیز به خوبی روی عسلک پرورش یافته و مانند لایه نازک سیاهی روی برگ ها و سرشاخه ها را می پوشاند و از رسیدن روشنایی و تابش آفتاب به پهنک برگها جلوگیری می کند.

سرانجام زیان خود آفت همراه با پوشش کپک سیاه به درخت آسیب رسانده ریزش برگ ،خشک شدن سرشاخه ها، کم شدن باروری درخت و کم‌کم نابودی آن را فراهم می سازد. هنگام بالابودن انبوهی آفت، فراوانی تراوش عسلک، کپک سیاه جنان روی برگ ها و سرشاخه ها را می پوشانند که به آسانی می توان درخت آلوده به شپشک سیاه را از دور شناخت. شپشک سیاه زیتون در رودبار گیلان،رامسر،بندر انزالی و لاهیجان و احتمالاً سایر مناطق سواحل بحر خزر انتشار دارد.

بدن ماده کامل شپشک سیاه زیتون کروی و کمی کشیده و به طول3_5/5و عرض2_4/5وبلندی2/5_4میلیمتراست. رنگ آن قهوه‌ای متمایل به سیاه میباشد. کوتیکول یا پوست پشتی حشره سخت و دارای نقش برجسته و آشکاری مانند(#)می باشد. کوتیکول با پوست پشتی حشره سخت و دارای برآمدگی کمتر و به رنگ خاکی یا قهوه‌ای روشن است که با آغاز تخم ریزی کم کم برامدگی پشتی آنها بیشتر و رنگشان تیره تر می شد.

در زیر میکروسکوپ شاخک ماده دارای هشت بند است که بند سوم آن بلندتر از بندهای دیگر است. در پوست پشتی، غده های لوله ای کوچکی هست که دهانه هر یک از آنها به میان سلول بیضی یا چند بر نامنظمی باز میشود. فاصله این سلول ها از یکدیگر کوچکتر از پهنای هر یک از آنها است. تراوش مومی غده‌های لوله‌ای برای ساختمان پوشش سخت پشتی حشره به کار می‌رود.

خارهای پشتی بدن کلفت و به شکل مخروط کشیده‌ای است. مو های کناری بدن کم و بیش کلفت و بلند و نوک بیشتر آنها دندانه دار است. در دو پهلوی سینه در برابر هر یک از سوراخ های دمی سه خار دیده می شود که خار میانی آنها خیلی بلندتر است و ۲۲ تا ۴۳ عدد پنج یاخته ای از نزدیک این خارها تا پهلوی سوراخ دمی کشیده شده است. درازای صفحه آنال نزدیک دو برابر پهنا و در سر آن سه موی کوتاه است. حلقه کیتینی آنال نیز ۸ موی کم و بیش بلند دارد. حشره نر این شپشک تاکنون در ایران دیده نشده است و تولید مثل ماده از طریق تولید مثل دخترزایی انجام میشود نیازی به جفت گیری ندارد.

تخم های شپشک سیاه زیتون بیضی شکل به طول0/3میلیمتر است. رنگ آن‌ها ابتدا سفید مرواریدی، کم کم نارنجی شده و در موقع تفریخ سرخ کمرنگی پیدا می کند. پوره های سن اول شپشک بیضی مسطح، به رنگ قهوه ای روشن و طول آنها0/34میلیمتر می باشدودارای چشمانی سیاه، شاخکهای ۶ بندی و سه جفت پا هستند. پوره های سن دوم نیز به شکل پوره های سن اول، به اندازه دو برابر آنها و رنگی تیره تر که در پشت بدن آنها کم کم نقش(#)پدیدار می شود.

شپشک سیاه زیتون زمستان را در باغ های رودبار به صورت پوره سن یک یا سن دو و بیشتر در پشت برگها ودر کنار رگبرگها می گذراند.بدین جهت مرگ ومیر آفت بویژه پوره های سن یک دراین دوره از سال بسیار است ودر سالهایی که سرمای زمستان سخت تر می شود،مرگ ومیر چنان است که تا دو سه سالی پس از آن بندرت به شپشک سیاه برخورد می شود.پوره های آفت با فرا رسیدن بهار زندگی خود را که در زمستان خیلی کندتر شده بود از سر می گیرند و بیشتر پوره ها از سن دوم زمستان گذران و انهایی که در بهار به سن دو رسیده اند ،کم کم برای دسترسی به شیره گیاهی فراوان تری از روی برگها برروی شاخه های جوان و آبدار می روند.

در ماههای خرداد و تیر،این پوره ها به سن سه رسیده و با آماده شدن دستگاه زاد اوری که نشانه آن نیم کره ای شدن بدن و سخت تر و تیره شدن رویه پشتی است،بارور شده و تخمریزی را آغاز می کنند.با شروع تخمریزی که بتدریج تخم ها به زیر شکم رها می شوند،پوست شکمی و پاها از روی گیاه میزبان بلند شده و به پشت بدن می چسبد .سر انجام در پایان تخمریزی که خود حشره مرده است ،بدن ان مانند کاسه وارونه یا سر پوشی که از لبه ها به گیاه میزبان چسبیده باشد،تخمهارا در بر می گیرد.هر گاه این سر پوش  را با نوک سنجاقی بلند کنیم،انبوه فراوانی از تخمها را که آعشته به گرد مومی سفید رنگی است می توان دید.

این گرد مومی را که از چسبیدن تخمها به یکدیگر جلو گیری می کند ماده ها هنگام تخمریزی از عده های ویژه ای تراوش می کنند.تعداد تخمی که به وسیله هر حشره ماده گذارده می شود در رودبار روی درختان زیتون حدود ۴۰۰ عدد و حداکثر ۷۵۰ عدد شمارش شده است ولی روی خر زهره در سواحل دریای مازندران تا ۲۰۰۰ تخم نیز به وسیله هر ماده ملاحظه گردیده است. در نوشته های خارجی تعداد تخمهای این شپشک را که تا ۴۰۰۰  عدد نیز ذکر کر ه اند. دوره جنینی تخم بسته به درجه حرارت هوا ممکن است۱۵_۳۰ روز طول بکشد.

پس از تفریخ تخمها، تورهای جوان از شکاف کوچک لبه عقبی سرپوش مادری بیرون می آیند و ظهور پوره ها در شرایط آب و هوایی رودبار از اواسط مرداد آغاز و تا پایان مهرماه ادامه دارد. این پوره ها پس از آنکه از زیر سرپوش مادری بیرون آمدند به خوبی راه می روند و بیشتر آنها در جستجوی جای خوبی برای مکیدن شیره گیاهی به پشت برگ و کنار رگبرگ ها میروند. در این موقع با وزیدن باد یا چسبیدن به پای حشرات یا پرندگان و یا طرق دیگر بر روی درختان نزدیک و دور برده شده و انتشار آنها به سهولت انجام می گیرد. بدیهی است بسیاری از آنها با نرسیدن به گیاه میزبان یا در اثر گرما و خشکی هوا از بین میروند. زندگی آفت در این دوره کند و هرچه هوا رو به سردی برود کند تر هم می شود.

بخشی از پوره های سن اول که زودتر از تخم بیرون آمده اند، پس از ۴ تا ۶ هفته پیش از رسیدن زمستان با یک بار پوست انداختن به سن د و تبدیل می شوند. از بخش دیگر پوره های سن یک بسیاری در سرمای زمستان از میان رفته و شمار کمتری تا بهار سال آینده روی شاخ و برگ درختان باقی می‌مانند. پوره های سن دو نیز که بیشترشان در پشت برگها کنار رگبرگها جا گرفته اند انچه که از سرمای زمستان رهایی یابند در بهار سال آینده زندگی خود را دنبال می‌کنند.

با توجه به مراتب بالا این حشره در رودبار گیلان فقط یک نسل در سال دارد. بدین گونه که پوره های سن دوم و شمار کمی از پوره های سن یک که زمستان را پشت سر گذارده اند، در بهار کامل شده و در ماههای تیر و مرداد تخم ریزی می کنند. پوره های سن یک این تخم ریزی در مرداد و شهریور بیرون آمده و تا پیش از رسیدن سرمای زمستان بخشی از آنها که به سن دو رسیده اند همراه با بخش دیگری که هنوز در سن یک هستند و سرمای زمستانه رهایی جسته اند در بهار سال دیگر زندگی را از سر می گیرند. ولی در کناره دریای مازندران آفت در سال دو نسل دارد.

یعنی زمستان را به صورت ماده کامل و پوره سن دو گذرانده، در فروردین و اردیبهشت تخم ریزی می کنند. پوره های نسل اول در اردیبهشت و خرداد بیرون آمده، بخشی از آنها تا پایان زمستان کامل می‌شوند و بخش دیگر به سن دو رسیده و در بهار سال دیگر کامل می گردند.

شپشک سیاه زیتون دارای دشمنان طبیعی فراوانی است که در شرایط مساعد جمعیت این آفت را تحت کنترل در می آورند.

برای مبارزه شیمیایی و سم پاشی علیه شپشک سیاه زیتون هنگامی باید عمل نمود که آفت بیشتر در دوره پورگی و به ویژه پوره سن یک باشد. برای سمپاشی می توان ازسوپر اسید۴۰%(به نسبت یک در هزار)،سوین ۸۵%(به نسبت 2.5در هزار)ویا دیازینون۶۰%(به نسبت یک در هزار)،سوین ۸۵%(به نسبت 2.5در هزار)ویا دیازینون۶۰%(به نسبت یک در هزار)استفاده نمود.بدیهی است به هریک از سموم فوق بایستی امولسیون روغنی مانند سیترول یا ولک به میزان1.5_3لیتر اب اضافه نمود.چون پوره های شپشک بتدریج ظاهر می شوند توصیه می گردد که سمپاشی ۱۵_۲۰روز بعد از سمپاشی اول تکرار شود.