سرخرطومی برنج

Hydronomus sinuaticollis Faust

.Cuircuilionidae, Col

سرخرطومی برنج در ایران اولین مرتبه در سال ۱۳۴۸ از مزارع برنج منطقه ممسنی فارس توسط شرفه و در سال ۱۳۴۹ به وسیله جواهری و در سال ۱۳۵۰ توسط اقتدار از منطقه مذکور جمع آوری شده است. به نظر اقتدار تبدیل اراضی آیش به مزارع برنجکاری و توسعه زراعت برنج در منطقه ممسنی این سرخرطومی را به صورت یکی از آفات مهم و بومی منطقه درآورده است. حشره بالغ سوسکی است که بدن آن کشیده، تخم مرغی، سیاه رنگ و روی آن پوشیده از پولک های خاکستری روشن می باشد. شاخکها و پنجه ها قرمز متمایل به زرد، سر کوتاه و کمی برآمده، پیشانی در فاصله بین چشمها باریکتر از قاعده خرطوم حشره است. خرطوم در حشر نر کوتاه تر از پشت سینه می باشد. طول حشره تقریبا دو برابر عرض آن است. شاخکها باریک و نزدیک به انتهای خرطوم به آن متصل هستند. پاها کشیده و بلند، رانها بطرف انتها کمی عریض شده اند، ساقها خمیده و در قسمت داخل همراه با برجستگیهای نوکداریست که از هر کدام یک موی بلند خارج شده و از این جهت تمام ساق از قسمت داخل مژه دار به نظر می رسد. پنجه ها باریک و مفصل چهارم (مفصل ناخنی) پنجه ها به طول مجموع مفاصل ۱-۳ بوده و در زیر بدون کف موئی و نمدی است. ناخنها خیلی بلند و باریک و بالپوشها در ماده ها عریض تر از نرها می باشد. طول تخم 0/7و عرض آن 0/3 میلیمتر است. شکل آن مانند دانه برنج و رنگ آن شفاف می باشد.

لاروها سفید رنگ سر و آرواره قهوه ای روشن و مانند سایر لاروهای سرخرطومیها بدون پا می باشند. پس از رشد کامل به طول ۵-۷ میلیمتر می رسند. طرفین حلقه های شکم دارای ۲-۵ برآمدگی مثلثی شکل مانند خار و به رنگ زرد روشن است که رأس آنها بطرف پهلوهای شکم امتداد دارد. در قاعده این خارها از خارهای بسیار ریزی پوشیده شده است. رنگ شفیره در ابتدا شیری و بتدریج قهوه ای روشن و در موقع خروج سوسک قهوه ای تیره میگردد. چشمهای شفیره سیاه رنگ و بر روی خارهای بدن شفیره موهای قهوه ای رنگی دیده می شود. طول بدن شفیره ۴-۶ میلیمتر و عرض آن از ۲-۳ میلیمتر تجاوز نمی کند(اقتدار، ۱۳۵۲). این آفت در مزارع برنجکاری مارژلان Margelan تاشکند و ترکمنستان و در افغانستان نیز در نواحی هرات و سرابی انتشار دارد. در ایران نیز تاکنون از استانهای فارس (ممسنی)، خوزستان (شادگان) گزارش شده است و احتمال می رود که این آفت در برنجزارهای استان چهارمحال و بختیاری نیز وجود داشته باشد. حشرات بالغ شبها از برگها و روزها در پای بوته از ساقه تغذیه می کنند و خسارت اصلی آفت مربوط به لارو آن و روی ریشه و داخل طوقه برنج می باشد. این آفت علاوه بر برنج به مرغ (Cynodon dactylon) و یک نوع شبدر وحشی به نام Trifolium paotense که در کرتهای برنج و اطراف مزرعه می رویند حمله کرده و از آنها نیز تغذیه می نماید. این آفت معمولا اهميت اقتصادی زیادی نداشته ولی در سالهائیکه میزان بارندگی زمستانه و بهاره در منطقه ممسنی از ۵۰۰ میلیمتر تجاوز نماید خسارت آفت نسبتا زیاد و تا حدود ۲۰-۲۵ درصد محصول برنج می رسد (اقتدار، ۱۳۵۲).

سرخرطومی برنج زمستان را به صورت لارو در عمق ۲۵-۳۰ سانتیمتری مزارع برنج بسر می برد و در بهار پس از شفیره شدن حشرات کامل در اوائل خرداد ماه خارج می گردند. حشرات مزبور قادرند در آب مزرعه و همچنین در خشکی بر روی ساقه و برگ برنج زندگی نمایند. عمر حشره کامل در شرایط آزمایشگاهی و در حرارت ۲۴-۲۸ درجه سانتیگراد و رطوبت صددرصد ۳۰ تا ۵۰ روز و در مورد لاروها ۴-۶ ماه طول خواهد کشید. لاروها نیز قادرند در آب زندگی نمایند. معمولا سرخرطومی ماده پس از جفت گیری آماده تخمریزی می شود. سوسکهای ماده برای تخمریزی در اوایل تیرماه به قسمت ریشه برنج مهاجرت می کنند و در آنجا بطور انفرادی تخمگذاری می نماند. این تخمها به وسیله ماده ایکه ضمن تخمریزی از خود ترشح می نمایند بریشه ها چسبیده به طوریکه با بیرون کشیدن بوته های برنج از زمین اکثرا تخمها آسیبی نمی بینند.

رنگ تخمها بمحض تخمگذاری سفید شیری رنگ و بتدریج تا قبل از تفریخ غشاء آن سفید شفاف می شود، به طوریکه جنین در داخل نمایان می گردد. در شرایط آزمایشگاهی مجموع تخمی که توسط یک حشره ماده در حرارت ۲۴-۲۸ درجه سانتیگراد گذارده شده ۶-۱۰ عدد بوده است. مدت نشو ونمای تخمها ۸-۱۰ روز و نشو ونمای لاروی ۱۸- ۲۲ روز به طول می انجامد. لارو کامل در سنين آخر جهت تبدیل به شفیره حفره هائی از گل در اطراف ریشه درست می کند. این حفره ها بیضی شکل بوده و کاملا مسدود می باشد و لارو در داخل حفره بسر می برد، دوره شفیرگی ۸-۱۰ روز است و اولین نسل سرخرطومی در اواسط مرداد ماه ظاهر می گردد. دوره نشو ونما از زمان تخمگذاری تا حشره کامل در حرارت ۲۴-۲۸ درجه سانتیگراد ۴۲-۳۴ روز به طول می انجامد. سرخرطومی های حاصل از نسل اول جهت تولید مثل در اواسط شهریورماه جفتگیری و به قسمت ریشه مهاجرت کرده و در اواخر شهریور ماه شروع به تخمریزی می نماید.

لاروهای سنین مختلف نسل دوم از اواسط مهرماه به بعد در عمق ۲۵-۳۰ سانتیمتری زمین بسر می برند و تا بهار سال بعد بهمان حالت باقی خواهند ماند. جمعیت لاروهای نسل دوم نسبت به نسل اول زیادتر بوده، به طوریکه پس از برداشت محصول در اوایل آبانماه در یک مزرعه کاملا آلوده در هر متر مربع حدود ۱۵۰-۲۰۰ عدد لارو سرخرطومی جمع آوری گردیده است. این الاروها اکثرا به صورت دسته جمعی در قسمتهای مرطوب خاک جمع شده و در نقاط خشک زمین اثری از آنها یافت نمی شود. با توجه به مراتب مذکور این آفت دو نسل در سال دارد. طرز تغذیه حشره کامل بدین ترتیب بوده که سوسکها شبها خود روی برگها رسانده و از پارانشیم آنها تغذیه می نمایند، در نتیجه روی برگها خطوطی زرد رنگ به بزرگی ۱۰-۵ میلیمتر به وجود می آید. علاوه بر این در روز بطور تجمع در اطراف ساقه های برنج جمع شده و از خارج ساقه شروع به تغذیه می نمایند، به طوریکه پس از مدت ۱-۲ روز ساقه ها از همان محل تغذیه سرخرطومی ها خم شده بر زمین خواهند افتاد.

خسارت عمده نیز مربوط به رو بوده که روی ریشه تغذیه نموده و باعث کوتاهی و بالاخره تباهی آن می گردد. خسارت وارده در نسل اول از نظر اقتصادی بمراتب از نسل دوم بیشتر است، چونکه ظهور نسل اول مصادف با شروع خوشه نشستن برنج و برعکس ظهور الاروهای نسل دوم زمانی است که دانه های برنج سفت شده و برداشت محصول بزودی آغاز می گردد (اقتدار، ۱۳۵۲). طبق بررسی های اقتدار این آفت در شرایط آب وهوای منطقه ممسنی در اواخر بهار ظاهر می گردد. لكن تا زمانیکه بوته های برنج در خزانه می باشند این سرخرطومی ها از خود فعالیتی نشان نمی دهند. اما پس از آنکه در تیر ماه بوته ها در زمینهای اصلی نشاء کاری گردید، جمعیت سرخرطومیها در مزارع برنج بالا می رود، به طوریکه در مرداد ماه شدت طغیان آفت به ماکزیمم می رسد. بالا رفتن جمعیت در مرداد ماه مصادف با ظهور سرخرطومیهای نسل اول می باشد. از اواسط شهریور ماه دوباره جمعیت آفت پائین رفته (زمانی که سرخرطومیها برای تخمگذاری به ناحیه ریشه مهاجرت می کنند تا بالاخره در آبان ماه دیگر اثری از آنها در مزارع برنج یافت نمی گردد. در شهریور ماه و مهر ماه پس از اینکه تخم های این آفت تفریخ گردیدند لاروها تا اردیبهشت ماه سال بعد هیچگونه تغییری نکرده و بهمان صورت در مزرعه باقی خواهند ماند.

طبق بررسیهائی که اقتدار (۱۳۵۲) به عمل آورده است رعایت تناوب زراعی و آیش گذاردن زمین مؤثرترین روش مبارزه علیه سرخرطومی برنج می باشد. به طوریکه در آزمایشات صحرائی نامبرده نشان داده شده است در چهار بلوک قطعه زمین آیش گذارده شده، فقط چهار عدد لارو پیدا گردیده در حالیکه در مزرعه ایکه در آن رعایت تناوب نشده تعداد لاروهای جمع آوری شده به ۴۰۴ عدد رسیده است. چون حشره زمستان را به صورت لارو در زمین بسر می برد، بنابراین شخم عمیق بعد از برداشت محصول در تقلیل تعداد لاروها بسیار مؤثر است. برای مبارزه شیمیائی علیه حشرات کامل در مرداد ماه می توان به ترتیب از تیودان ۲۵٪ به نسبت دو در هزار، نواکرون به نسبت دو در هزار و یا لیندین 0/25 به نسبت دو در هزار استفاده نمود.